Məqalənin müəllifi olan Brenda Şaffer “Atlantik Şurası” adlı düşüncə mərkəzinin araşdırmaçısı və Hayfa Universitetinin professorudur. O, eyni zamanda Harvard Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən “Xəzər Araşdırmaları Proqramı” nın araşdırma direktoru vəzifələrini yerinə yetirmişdir. Şaffer digər kitabları ilə yanaşı “Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity” (MIT Press, 2002) kitabının da müəllifidir.
İran əhalinin təxminən 50 faizi qeyri-farslardan ibarət olan çoxetnoslu bir cəmiyyətdir, lakin araşdırmaçılar adətən, farslar və iranlılar teminlərindən bir-birini əvəz edə bilən formada istifadə edirlər və İrandakı qeyri-farsların bir çoxu üçün iranlı ifadəsinin etnik mənsubiyyət üstü mahiyyətini görməzdən gəlirlər. İrandakı ən çoxsaylı etnik azlıq azərbaycanlılardır (təxminən əhalinin 1/3 hissəsini təşkil edirlər) və digər əsas qruplara kürdlər, ərəblər, bəluclar və türkmənlər daxildir.[3] İranın etnik qrupları xarici manipulyasiyalara xüsusilə həssasdır və onun hüdudlarından kənarda baş verən hadisələrin təsirinə məruz qalır, çünki qeyri-farsların əksəriyyəti sərhədyanı bölgələrdə cəmləşib və Azərbaycan, Türkmənistan, Pakistan və İraq kimi qonşu dövlətlərdə etnik qruplarla əlaqələri var.
Təxminən 7 milyon azərbaycanlı Azərbaycan Respublikasında yaşamaqda ikən, azərbaycanlıların mütləq əksəriyyəti qonşu İranda yaşamaqdadır.[4] Bir çox azərbaycanlı şimal-qərbi İranın böyük hissəsinə “cənubi Azərbaycan” deyə istinad etməkdədir. Azərbaycan Respublikası ilə olan sərhəd boyunca yerləşən üç İran əyalətində yaşayankarın əksəriyyəti azərbaycanlılar: Şərqi Azərbaycan Ostanı, Qərbi Azərbaycan Ostanı və Ərdəbil Ostanı.
İrandakı etnik azlıqların mədəni haqları və siyasi fəaliyyəti həm Pəhləvi monarxiyası (1921-1979), həm də İslam Respublikası dövründə kəskin bir şəkildə məhdudlaşdırılmışdır. İrandakı əvvəlki təcrübələrdən fərqli olaraq, prezident Hatəmi etnik əsaslı tələblərə reaksiya göstərdi və siyasi olaraq onlardan istifadə etdi. Məsələn, İranda 1997-ci il prezident seçkiləri zamanı Hatəminin tərəfdarları seçki materiallarını İranın çoxmillətli tərkibini və qeyri-fars qrupların öz ana dillərinin statusuna verdiyi önəmi etiraf etməsinin nümunəsi olaraq Azərbaycan və kürd dillərində payladılar. 1999-cu ildə yerli hakimiyyətə seçkilərin keçirilməsində Hatəminin liderliyi onun İranda üstünlük təşkil edən elita ilə mübarizəsinin bir hissəsi kimi İranın periferiyasına və deməli, etnik azlıq qruplarına müdaxilə etməyə hazır olduğunu göstərir.
Buna baxmayaraq, İranın sosial və siyasi quruluşunu araşdıran əsas tədqiqatların əksəriyyəti etnik faktoru marjinallaşdırmağa meyllidir və İrandakı ən böyük etnik azlıq olan azərbaycanlıları “çox az fərqli kimlik” ehtiva edən “yaxşı inteqrasiya etmiş azlıq” olaraq təsvir edirlər.[5]
Bu məqalə İranda İslam İnqilabından sonra və qonşu Azərbaycan Respublikasının yaranması fonunda azərbaycanlı kollektiv kimliyinin ifadələrini incələyir və ölkə azərbaycanlıları arasında azərbaycanlı etnik kimliyi ilə İran dövlət kimliyi arasındakı mürəkkəb əlaqəni araşdırır.[6] Əksər fərdlər bir sıra kollektiv şəxsiyyətlərə sahibdirlər, lakin adətən ilkin kollektiv kimliklərini dəqiq müəyyənləşdirə bilmirlər və bu üstünlük tez-tez dəyişikliyə həssas olur. Azərbaycanlılar Rusiya, İran və Türkiyə arasındakı qovşaqda yerləşən, türkdilli, şiə müsəlman bir xalq olaraq onlara təsir etməklə birlikdə, bu üç imperiyadan təsirlənmiş; türk, iranlı, müsəlman və fərqli azərbaycanlı kimi çoxlu və alternativ, tez-tez də bir-biri ilə rəqabət edən kimliklərə sahib olmuş və bu bu kimliklərin təsirinə məruz qalmışdır.
Bu məqalədə təqdim olunan məlumatlar İranda etnik kimliyə dair hökm sürən fikrə etiraz edərək, Azərbaycan etnik kimliyinin İranda təsdiq edildiyini və İslam Respublikası dövrünün böyük bir hissəsində oradakı siyasi hadisələrdə rol oynadığını iddia edir. Bundan başqa, araşdırmalar göstərir ki, 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yaradılması yeni dövlətin hüdudlarından kənarda etnik soydaşların milli kimliyinə çağırışlar edib və İrandakı bir çox azərbaycanlıların Azərbaycan etnik qrupu ilə eyniləşdirmələri üçün stimul rolunu oynamış, İrandakı bir çox azərbaycanlıların mütləq yeni dövlətin özü ilə olmasa da, azərbaycanlı etnik qrupu ilə özlərini eyniləşdirmələri üçün stimul rolunu oynadı. Bundan əlavə, bu məqalə sovet dövrü ilə bağlı bir çox məqalələrdə əksini tapmış, İrandakı etnik azərbaycanlı hərəkatları və fəaliyyətini ilk növbədə sovet ixtirası və Moskvanın İrana qarşı siyasətinin sadəcə aləti kimi qiymətləndirməyə meylli olan fikrə etiraz edir.[7] Bunun əksinə olaraq, bu məqalə İranda Sovet İttifaqının fəal şəkildə təşviq etmədiyi dövrlərdə tez-tez ortaya çıxan geniş əsaslı azərbaycanlı etnik hisslərin olduğunu göstərir. Azərbaycan nümunəsinin tədqiqi yeni dövlətlər və qonşu ərazilərdə sərhədlərdən kənarda yaşayan etnik qruplar arasında oxşar münasibətlər haqqında təsəvvür yarada bilər. Bundan əlavə, Azərbaycan nümunəsi bizə əhalisinin və tarixi ərazilərinin yalnız bir hissəsini əhatə edən dövlətlərin yaradılmasının koetniklərə və əsas qrupun etnik soydaşlarının əksəriyyətinin yeni dövlətin hüdudlarından kənarda yerləşən torpaqlara təsirini başa düşməyə kömək edə bilər. Bu tip dövlətlər sürətlə beynəlxalq sistemdə formalaşan dövlətlər arasında normaya çevrilir. Məsələn, İranın güclü və cəlbedici Azərbaycan Respublikasının yaradılmasının öz azərbaycanlı azlığının kimliyinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyindən qorxması İranı Qarabağ üçün Azərbaycanla münaqişədə Ermənistanı faktiki dəstəkləmək siyasəti yürütməyə vadar edib.
The Islamic Revolution and the Azerbaijanis The 1979 Islamic Revolution in Iran has attracted the attention of many researchers and has been the subject of hundreds of historical and other inquiries
İslam İnqilabı və azərbaycanlılar
İrandakı İslam inqilabı bir çox araşdırmaçının diqqətini çəkmiş, yüzlərlə tarixi və digər tədqiqatların mövzusu olmuşdur. İnqilabla bağlı çoxlu araşdırmalara və 1979-cu ilin yazına qədər Xomeyni rejiminin İrandakı bütün əsas etnik qrupların tələbləri ilə üzləşməsinə və kürdlərlə hərbi qarşıdurmada olmasına baxmayaraq, az sayda əsərdə inqilabi dövrdə etnik azlıqların xüsusi rolu və məqsədləri xronika şəklində təsvir edilmiş və təhlil edilmişdir. İnqilab dövründə etnik azlıqların rolu və fəaliyyətinə toxunan azsaylı tədqiqatlar kürdlərə, ərəblərə və hətta türkmənlər barədədir və azərbaycanlılardan az hallarda bəhs edilmişdir.[8] Bu, Azərbaycan əyalətlərindəki əsas şəhərin Təbrizin Pəhləvi rejiminin süqutunu şərtləndirən inqilabi fəaliyyətin mərkəzi olmasına baxmayaraq, Xomeyniyə qarşı üsyan qaldıran azərbaycanlı fəallar 1979-cu ilin dekabrında Təbrizə faktiki olaraq bir aydan çox nəzarət etdilər və bu dövrdə azərbaycanlıların ən çox tabe olduğu din xadimi Ayətullah Xomeyni ilə Ayətullah Kazım Şəriətmədari arasında qarşıdurma ilkin dövr İslam rejiminə ən ciddi təhlükələrdən biri olması ilə uyğunsuzluq təşkil edir.
1977-ci ilin sonlarına doğru İranda şah əleyhinə fəaliyyət xüsusilə Təbrizdə kəskin şəkildə iddialı və açıq şəkildə müxalifət xarakterinə malik oldu. Bu davranışın böyük hissəsi ümumi İran inqilabi hərəkatının tərkib hissəsi olsa da, onun Azərbaycan əyalətlərində xüsusilə intensiv olması onların sakinlərinin rejimdən xüsusilə uzaqlaşdığını göstərə bilər. 1977-ci ilin dekabrından başlayaraq Təbriz Universitetinin tələbələri Pəhləvi rejiminə qarşı silsilə etirazlar keçirdilər. Tələbələr ən mühüm nümayişlərindən birini keçirmək üçün dekabrın 12-ni (İran təqvimi ilə Azərin 21-i) seçiblər. 1945 və 1946-cı illərdə İranda Azərbaycan Əyalət Hökumətinin həm yarandığı, həm də süqutunu ildönümü olduğu üçün bu tarix azərbaycanlılar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların şüarlarının əksəriyyətində ümumi İran məqsədləri ifadə edilsə də, tarixin seçilməsi onların azərbaycanlı kimi xüsusi şüurunu və sələflərinin mübarizəsinə verdiyi önəmi göstərir.[9] Etnik siyasi fəaliyyətin hər hansı əlamətinə həssas olan Pəhləvi rejimi nümayişlərin tarixi hadisələrlə əlaqəsini qəsdən təhrif edərək, “Ettela’at” qəzetində nümayişin dekabrın 19-da baş verdiyini yazıb.[10]
Təbrizdə şah rejiminə qarşı fəaliyyət 18 fevral 1978-ci ildə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Yanvarın 9-da Qumda təxminən 162 nümayişçinin öldürülməsinə cavab olaraq Ayətullah Şəriətmədari İran xalqını qurbanlar üçüb matəmin qırxıncı günü tətil etməyə çağırdı.[11] Nümayişlər ölkənin hər yerində keçirildi, lakin Təbrizdəki etiraz ən gərgini idi və zorakılığa çevrildi. Təbrizdəki hadisələrin ardınca bütün İranda davam edən və güclənən bir sıra iğtişaşlar Pəhləvi rejimi ilə qarşıdurma səviyyəsini artırdı.
İslam Respublikası
Ayətullah Xomeyninin qayıdışından və İslam Respublikasının formal qurulmasından sonrakı ilkin dövrdə azərbaycanlıların fəaliyyəti və ifadələri bu dövrdə onların kollektiv kimliyinin müxtəlifliyini ortaya qoyur. Hətta Azərbaycan muxtariyyətinin tərəfdarları çox vaxt həm azərbaycanlı, həm də iranlı kimliyi özündə saxlayır və demokratikləşmənin muxtariyyəti təmin edəcəyinə inanırdılar. Beləliklə, onlar Azərbaycanın muxtariyyətinə gətirib çıxaracağını güman edərək bütün İranda demokratiya uğrunda mübarizə aparırdılar. İslam Respublikasının ilkin avanqardına xeyli sayda azərbaycanlı daxil idi. Bu qrupa Ayətullahlar Musəvi-Ərdəbəli, Xoyi, Xamaneyi, Xalxali və Xomeyni tərəfindən İslam Respublikasının ilk baş naziri təyin edilmiş Mehdi Bazarqan daxil idi. Bu qrupun mövcudluğu və onların inqilabda oynadığı mühüm rol onu göstərir ki, Azərbaycan əhalisinin mühüm təbəqəsi əsasən islam və iranlı kimliyə sahib idi. Buna baxmayaraq, hətta bu qrupun bir çox üzvləri azərbaycanlı kollektiv kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayıblar. Pəhləvi dövründən fərqli olaraq, Musavi-Ərdəbəli və Xalxali kimi ruhani elitanın azərbaycanlı nümayəndələri ictimai yerlərdə Azərbaycan dilindən tez-tez istifadə edirdilər.[12] Bu dövrdə İranda olmuş bir çox azərbaycanlının fikrincə, bu, Pəhləvilər dövründə qeyri-fars dillərinin ictimai istifadəsinə münasibətdə qurulan psixoloji baryerlərin dağıdılmasında, onlarda qürur hissi aşılayan mühüm amil olmuşdur. onların dilindən istifadənin qanuniliyi.Bu dövrdə İranda olmuş bir çox azərbaycanlının fikrincə, bu, Pəhləvilər dövründə qeyri-fars dillərinin ictimai istifadəsinə münasibətdə qurulan psixoloji baryerlərin dağıdılmasında, onlarda qürur hissi aşılayan və onların dilindən istifadənin qanuniliyi fikrini mühüm amil olmuşdur. Azərbaycan din xadimlərinin öz ana dilindən istifadə etməsi onların Azərbaycan kimliyinin yüksəlməsinin nəticəsi deyil, onların bəzilərinin farsca danışmaqda çətinlik çəkmələri, eləcə də Azərbaycan kütləsi ilə ünsiyyət qurmaq istəmələri ilə bağlı idi, onların əksəriyyəti indiki məqamda fars dilini bilmirdi.[13] Buna baxmayaraq, onların açıq şəkildə Azərbaycan dilində çıxış etmək qərarı Azərbaycan əhalisinin öz dillərindən açıq istifadəyə dair hisslərinə təsir etdi. İlkin inqilab dövründə Azərbaycan vilayətlərində problemlər yarandığı zaman azərbaycanlı din xadimləri doğulduğu yerə xüsusi bağlı olduqlarına və azərbaycanca danışa bildiklərinə görə bir qayda olaraq rejimi təmsil etmək və ya rejim adından sakinlərə müraciət etmək üçün oraya göndərilirdilər. Baş nazir Bazarqan azərbaycanlı əsilli idi, lakin o, farsdilli kimi böyümüş və karyerasının çox hissəsini ümumi İran məqsədləri üçün işləmişdi. O, 1979-cu il martın 25-də Təbrizdə keçirilən mitinqdə çıxış edərkən İrandakı etnik azlıqların mədəni hüquqlarına dəstəyini nümayiş etdirdi və etnik soydaşları ilə farsca danışdığına görə üzr istədi: “Mən türk dilində danışmış olmağı arzu edərdim və bu daha məqsədəuyğun olardı”.[14]
Şahın gedişindən dərhal sonra İranda azərbaycan, kürd və erməni kimi qeyri-fars dillərində çoxlu sayda yeni nəşrlər meydana çıxdı.[15] Şah İrandan qaçdıqdan bir gün sonra azərbaycanlı fəallar dövrün ilk azərbaycandilli qəzeti olan “Ulduz”u nəşr etməyə başladılar.[16] “Ulduz” qəzetində yazan müəlliflər etnik haqların – ilk növbədə Azərbaycan dilindən istifadə haqqının verilməsinə çağırış edirdilər.[17] Bu hərəkət onu göstərir ki, əvvəllər də etnik əsaslı tələblər mövcud olub və bir çox azərbaycanlı inqilabın onlara mədəni azadlıq təmin edəcəyini güman edirdi.[18] İslam Respublikası özünün ilk ilində nəşr siyasətində nisbətən yumşaq idi, lakin rejimin möhkəmlənməsindən sonra “Ulduz” kimi bir çox qeyri-fars nəşrləri buraxılışını dayandırmaq məcburiyyətində qaldı və etnik dillərdə kitabların nəşri çətinləşdi.
Həmin dövrdə əsası qoyulmuş və hələ də fəaliyyət göstərən yeganə azərbaycandilli nəşr “Varlıq” jurnalıdır. Jurnalın nəşr edilməsinə Professor Cavad Heyətin rəhbərliyində başlanılmış və əsl qurucuları sırasına Dr. Həmid Nitqi, şairlər Savalan ilə Sönməz daxildir.“Varlıq”da azərbaycanca (ərəb qrafikası ilə) və farca məqalələr ilə birlikdə, Türkiyədən və Sovet Azərbaycanından göndərilən şeirlər dərc edilirdi. 1979-cu ilin iyununda üzə çıxan ilk sayında bildirilirdi ki, “Varlıq” Əncümən-i Azərbaycan (Azərbaycan Şurası) Mədəniyyət və Ədəbiyyat Məsələləri Komitəsinin orqanıdır. “Varlıq” qəzetinin açılış redaksiyası Azərbaycan dilində hədəflərini açıqlamışdı:[19]
“Dünyanın hər bir xalqının tarix boyu başqa xalqlarla nə qədər tarix və mədəni əlaqədə olmalarından asılı olmayaraq, tarixi və hüquqi haqqı vardır ki, özünün milli mədəniyyətini, kimliyini və dilini mühafizə eləsin.
Azərbaycan xalqı İranda yaşayan digər xalqlar ilə birlikdə ümumi taleyi paylaşmış və ümumi mədəniyyətin formalaşmasına qatqı etmiş, amma yenə də milli kimliyini, xarakterini və ana dilini saxlamışdır…
Azərbaycan xalqı öz milli mədəniyyətini və dilini saxlamasına baxmayaraq, İrana “milli birlik” bayrağını dalğalandıranlardan daha çox sadiq qalmış; öz tarixi və inqilabi borcunu onun xidmətlərinə ehtiyac duyulduğu zaman yerinə yetirməkdən yayınmamışdır.”
Bu bəyanatda “Varlıq” qurucuları öz milli mədəniyyətlərini, kimliklərini və dillərini azərbaycanlı, dövlət kimliklərini isə iranlı olduqlarını açıq şəkildə ifadə edərək, digər iranlılarla ortaq mədəniyyəti paylaşdıqlarını vurğulayırlar. Müəlliflər yeni rejimdə etnik mədəniyyətin və azadlığın təsdiqinə icazə veriləcəyi gözləntilərini ifadə ediblər. “Varlıq” qəzeti ilk sayında quzeyli Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadənin “Ana dili” adlı şeirini dərc edib. Bu redaktorların şimaldakı soydaşları ilə əlaqələrinin olduğunu və orada gedən mədəni fəaliyyətdən xəbərdar olduqlarını göstərir.
Bu zaman Təbrizdə ən məşhur Azərbaycan nəşrlərindən biri solçu “Yoldaş” jurnalı idi. Onu tez-tez nəzarət-buraxılış məntəqələrində müsadirə edən İnqilab Keşikçiləri, sonda bu jurnalın yayılmasını dayandırdılar. Hökumət özü bu dövrdə azərbaycanca “İslami Birlik” jurnalını nəşr etdirirdi. Jurnal həm ərəb, həm də kiril əlifbasında hazırlanırdı. və görünür ki, bununla Sovet İttifaqındakı azərbaycanlılara təsir etməyə ümid edilirdi. Rəsmi sponsorluq edilməsi nəticəsində 3 il nəşr edilən bu jurnalın oxucuları çox az idi.
Bu dövrdə Azərbaycan dili barədə akademik tədqiqatlar və dilin İrandakı statusuna olan maraq artdı. İnqilabdan sonrakı dövrdə nəşr edilən ən vacib lüğətlərdən biri Payfunun “Fərhəng-i Azərbaycani” əsəridir.[20] Bu Azərbaycanca-Farsca lüğəti Sovet Azərbaycanından olan mətinləri oxumaq istəyənlərə kömək etmək üçün əlavə olaraq azərbaycanca (ərəb qrafikası ilə)– azərbaycanca (kiril əlifbası ilə) bölməsinə də sahib idi. Bu dövrdə, İrandakı azərbaycanlı intelektuallar hansı əlifbanın Azərbaycan dilinə daha uyğun olması məsələsini araşdırıb ərəb qrafikasının yenidən işlənmiş variantlarını yaratmışdılar. 1980-ci ildə Həbib Azərsina müstəqil olaraq İranda Azərbaycan dili üçün yenidən işlənmiş latın əlifbasını təklif edən bir kitabça nəşr etdi. Lakin dərc edildikdən sonra Azərsina həbs olundu.[21] Bir çox yazıçılar azərbaycanca yazarkən ərəb qrafikasına sait işarələri əlavə etməyə başladılar, xüsusilə bu yüksək sait əsaslı dildə zəruridir.[22]
Azərbaycan siyasi təşkilatları
İranda İslam inqilabı zamanı bir çox siyasi təşkilatlar etnik əsaslı olaraq təşkil edilmişdi. Xomeyni tərəfdarlarının İslam Respublikası Partiyasını qurmasından bir həftə sonra, Ayətullah Şəriətmədarinin tərəfdarları 25 fevral 1979-cu ildə Müsəlman Xalq Respublikası Partiyasını (Xalq və ya Xalq-e Müsəlman kimi tanınan MXRP) yaratdılar. Bu partiya bütün etnik qrupların üzvlüyünü təşviq etsə də, əsasən Azərbaycan əyalətlərinin sakinlərindən və Tehrandan olan azərbaycanlı bazarilərdən[23] ibarət idi. MXRP-nin partiya proqramında vahid İran çərçivəsində etnik azlıqlara muxtariyyət hüquqlarının verilməsi tələb olunurdu. Partiya İrandakı müxtəlif əyalətlərin(böyük vilayətlərin) öz parlamentlərinə malik olması ideyasını irəli sürürdü və İranda təkcə azərbaycanlılara deyil, bütün azlıqlara hüquqların verilməsinə can atırdı. MXRP-nin rəsmi qəzeti “Xalq-e Musulman” fars dilində idi, lakin Azərbaycanla bağlı məsələlərə qeyri-mütənasib şəkildə çox yer verirdi. Partiya rəhbərliyinin məqsədi İran hər yerində öz hədəflərini yerinə yetirmək idi, lakin reallıqda MXRP ən çox Azərbaycan əyalətlərində aktiv idi və İranda rejimin desentralizasiyasına[24] bağlı məsələlərə fokuslanmışdı.[25]
Ayətullah Şəriətmədarinin MXRP qurucuları ilə əlaqələri çox yaxın idi və əslində Şəriətmədarinin oğlu Həsən onun rəhbərlərindən biri idi. Həm Ayətullah Şəriətmədari, həm də hərəkat “Vilayət-i fəqih”ə – bütün dövlət hakimiyyətinin bir ali lider ətrafında mərkəzləşdirilməsinə qarşı mübarizədə birləşdilər. Hər bir halda, nə hərəkat Ayətullah Şəriətmədaridən göstəriş alır, nə də o, partiyanı idarə etməyə çalışırdı. Partiya Mütəxəsislər Şurasına seçkilərdən göründüyü kimi mərkəzləşdirilməmiş şəkildə fəaliyyət göstərirdi.[26] 1979-cu ilin avqustunda İslam Respublikasının konstitusiyasını hazırlamaq üçün Mütəxəsislər Şurası seçildi. Mütəxəsislər Şurası seçkilərində iştirak Ayətullah Şəriətmədari ilə MXRP arasında fikir ayrılığına səbəb oldu. Şəriətmədari seçkinin boykot edilməli olduğunu iddia etdi, çünki o, prinsipcə konstitusiyanın tam seçilmiş məclis əvəzinə komitə tərəfindən hazırlanmasına qarşı çıxırdı. MXRP-nin Azərbaycandakı yerli şöbəsi konstitusiyanın regional hüquqlara təminat verməsini təmin etmək üçün məhdud çərçivəyə baxmayaraq, konstitusiya layihəsinin hazırlanmasında iştirakın vacib olduğunu düşünürdü və bu seçkidə namizədlərin irəli sürülməsinə qərar vermişdi.
Mütəxəsislər Məclisinin toplandığı zamanda MXRP-nın Azərbaycan qolu aktiv şəkildə Tehrandakı Məclisin bir parçası olaraq Əyalət Məclisi (Majles-e İyalat) toplamaq fikrini irəli sürürdü. 1979-cu ilin sentyabrında Azərbaycandakı MXRP-ın Azərbaycandakı təşkilatı olan Azərbaycan Birləşmiş Xalq Partiyası əyalətləri təmsil etmək üçün parlament strukturunun yaradılmasına çağırış etdi. Azərbaycandan aparıcı nümayəndə olan Müqəddəm Marağayi bu təklif ilə Mütəxəsislər Şurasında çıxış etdi. Yerli partiyanın müraciətində deyilirdi:[27]
“Əyalətlər Məclisi və İran Xalqları Məclisinin (xalq) yaradılması bütün hakimiyyətin mərkəzi hökumətin əlində cəmləşməsinin qarşısını almağa kömək edəcək və mərkəzi əyalətlərin qərar qəbuletmə gücünü zəiflədəcək. Belə bir qurumun yaradılması İran xalqları arasında real bərabərliyə nail olmağa kömək edəcək.”
Bu fəaliyyət və bəyanat İranda əyalətlərin və azlıqların təmsilçiliyinin genişləndirilməsi istəyini və Azərbaycanın vilayətlər üçün geniş qərar qəbul etmə səlahiyyəti istəyini nümayiş etdirir.
1979-cu ildə yeni rejimin gəlişindən sonra qurulan ən mühüm təşkilatlardan biri də Əncümən-i Azərbaycan (Azərbaycan Şurası) olmuşdur. Əncümən nəşr etdirdiyi manifestdə “Azərbaycanın milli dili və mədəniyyəti”nin tanınmasını, qarşıdan gələn dərs ilində türk dilində məktəblərin və kütləvi informasiya vasitələrinin yaradılmasını, eləcə də məhkəmələrdə və digər dövlət idarələrində azərbaycanlıların “ana dilindən istifadə etmək” hüququnun tanınmasını tələb edirdi.[28] Əncümən-i Azərbaycan hətta Tehran ilə konfederativ münasibətlər tələb edəcək qədər irəli gedirdi. Rəsmi olaraq yalnız “regional muxtariyyət”ə çağırış etsə də, Əncümən-i Azərbaycan bütün inzibati, mədəni, hüquqi, iqtisadi və hətta təhlükəsizlik məsələlərinin belə birbaşa Azərbaycan xalqı tərəfindən seçiləcək yerli şura və nümayəndələrin əlində cəmləşməsini tələb edirdi.[29]
İslam inqilabından sonrakı ilkin mərhələdə bir çox azərbaycanlı siyasətçi və intelektual İslam Respublikasının konstitutsiyasında etnik azlıqların dil haqlarının təmin edilməsi üçün Yazıçılar Birliyi kimi bir çox ictimai qurumların nizamnamələrində və daxilində, mövcud İran. siyasi hərəkatları daxilində fəal şəkildə iştirak etmişdir. İran İslam Respublikası tərəfindən qəbul edilmiş konstitusiyanın 15-ci maddəsində deyilir ki, “yerli və milli dillərin” mətbuat və kütləvi informasiya vasitələrində işlədilməsi və məktəblərdə “onların ədəbiyyatının” tədrisinə rəsmi icazə veriləcək.[30] Rejim bu müddəaların həyata keçirilməsinə qadağa qoysa da, sonralar İranda öz dillərindən istifadə hüququ uğrunda mübarizə aparan azərbaycanlı fəalların iddiaları üçün mühüm əsas təşkil edib. Onların konstitusiyaya salınması inqilabi dövrdə dil hüquqları ilə bağlı tələblərin səsləndirilməsini göstərir.
Bu dövrdə siyasi səfərbərliyin etnik təməllər üzərində təşkil edilməsinin nümunəsi 1979-cu il boyunca Xomeyni ilə ziddiyyət təşkil edən məsələlərdə azərbaycanlıların Ayətullah Şəriətmədariyə verdikləri mütləq dəstəkdə əks edilmişdir. Bu ziddiyyət İslam Respublikası üçün konstitutsiya hazırlanması məsələsində özünün ən pik nöqtəsinə çatdı. Şəriətmədari gücün Vilayət-e Fəqihin əlində cəmləşdirilməsinə etiraz edirdi, o, bunun xalqın suverenliyini qəsb edəcəyinə inanırdı və yerli [xalqların, və ya etnik azlıqların] haqların təmin edilməsinə çağırışlar edirdi. Şəriətmədarinin rəhbərliyinə sadiq qalan və onun hakimiyyətin həddindən artıq mərkəzləşdirilməsinin Azərbaycan vilayətlərinin maraqlarına zidd olduğu fikri ilə razılaşan azərbaycanlıların əksəriyyəti, digər əsas qeyri-fars etnik qrupların çoxu ilə birlikdə, 2 dekabr konstitusiya referendumunu boykot etdilər.
Təbrizdə üsyan
Ayətullah Şəriətmədarinin təklif olunan konstitusiyaya qəti etirazına baxmayaraq, Təbriz radiosu onun adından məqsədli şəkildə Azərbaycan əhalisini aldatmaq üçün yalan məlumat yayaraq, onun guya fətva verdiyini, referendumda xalqı lehinə [təklif edilən yeni konstitutsiyanın] səs verməyə çağırdığını bildirdi. Azərbaycanlılar aldadıldıqlarını anladıqlarında hiddətləndilər. 1979-cu il dekabrın 2-də Təbrizdə böyük bir nümayiş keçirildi, nümayişçilər kütləvi informasiya vasitələrində azərbaycanlılara qarşı ədalətsiz münasibətdən şikayətlənib və referendumu “saxta” adlandıraraq pislədilər.[31]
Dekabrın 5-də ostandan və onun hüdudlarından kənarda yaşayan azərbaycanlılar ertəsi gün keçiriləcək MXRP-nın təşkil etdiyi nümayişdə iştirak etmək üçün Təbrizə axışdılar. Dekabrın 5-də Ayətullah Şəriətmədarinin Qumdakı evinə basqın edilməsi və onun mühafizəçilərindən birinin öldürülməsi Azərbaycan sakinlərini daha da hiddətləndirdi. Şəriətmədarinin evinə hücumun hökumət rəsmilərinin dekabrın 6-da keçiriləcək nümayişin ləğvi ilə bağlı dəfələrlə tələblərindən sonra baş verməsi onu deməyə əsas verir ki, bu, Şəriətmədarini və MXRP-nı qorxutmaq, onları tələblərə boyun əyməyə məcbur etmək üçün hökumətin bir qolu tərəfindən sifariş edilmiş ola bilər.
Dekabrın 6-da keçirilən böyük nümayiş təkcə yeni konstitusiyaya deyil, həm də Şəriətmədarinin evinə hücuma qarşı etiraza çevrildi. Nümayişçilər Təbrizdə əhalinin aldadılmasının mənbəyi olan Təbriz radiosunu yayımlayan rabitə qülləsinə hücum edərək nəzarəti ələ keçirməyə başladılar. Nümayişçilərin tələbləri və hərəkətlərinin intensivliyi göstərir ki, konstitusiya məsələsi və Şəriətmədarinin üzərinə hücum onların rejim əleyhinə fəaliyyətlərini artırmaqdan başqa bir işə yaramırdı. Onların tələblərində 1979-cu ilin yayı boyunca[32] hökumət ilə azərbaycanlıların nümayəndələri arasında mübahisənin mərkəzində yer alan iki məsələ – Azərbaycan ostanlarına məmurların təyinatına yerli əhalinin nəzarəti və yerli mətbuata təsir – əks etdirilmişdi. Etirazçılar mülki hava limanına nəzarəti ələ keçirdilər və Təbrizdə yerləşən ordu qüvvələri onlarla toqquşmaqdan imtina etdilər. Üsyançılar Təbrizdəki hava qüvvələri bölmələrinin dəstəyini aldılar və bu dövrdə Ayətullah Şəriətmədarini dəstəkləmək üçün keçirilən üç nümayişdə uniformalı əsgərlər də iştirak etdilər.[33]
Üsyan tez bir zamanda Təbrizdən kənara da yayıldı və Azərbaycan müxalifət qüvvələri Urmiya və Ərdəbildəkilər kimi vilayətin ətrafındakı bir çox hökumət obyektlərinə nəzarəti ələ keçirdilər. Urmiya və digər şəhərlərdəki MXRP şöbələri üsyana və Xomeyni ilə qarşıdurmada Şəriətmədarinin tərəfdarlarına dəstək ifadə ediblər. Təbrizdəki aksiyadan nümunə götürmək istəyən Urmiya sakinlərindən bəziləri oradakı rabitə qülləsini də ələ keçirməyə cəhd göstərsələr də, son anda bu mümkün olmadı.[34] Germi məntəqəsində yerli əhali bütün hakimiyyət orqanlarını ələ keçirməyi bacardı. Həbsxanadakı bütün məhbuslar azad edildi və onların yerinə inqilabdan sonra yaradılmış İnqilab Keşikçiləri Korpusunun yerli mənsubları həbs edildi.[35]
Üsyançılar insanları öz əyalətlərin işlərini idarə etmək istədiklərini bildirirdilər. Məsələn, radiodan elan edilən və MXRP tərəfindən hazırlanmış bəyanatda həm Ayətullah Xomeyninin, həm də mərkəzi hökumətin nümayəndələrinin əyalətdən qovulması tələb edilirdi. Sənəddə həmçinin “kürdlərin hüquqları kimi Azərbaycan xalqının da hüquqlarına hörmət edilməsi” tələb olunurdu.[36] Təbrizdəki nümayişlər zamanı insanların səsləndirdikləri şüarlardan biri də İran xalqları üçün öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinin tətbiq edilməsi barədə idi. Nümayişdə iştirak edən şahidin sözlərinə görə, bu şüarın yazılmış olduğu plakatlar peşəkarcasına hazırlanmışdı və onun MXRP-nin ifadə olunmuş məqsədlərindən biri olduğunu göstərir. Nümayiş iştirakçıları bütün çıxışların Azərbaycan dilində olduğunu və fars dilində danışmağa cəhd edən hər kəsin (üsyana dəstək verən qeyri-azərbaycanlılar) alçaldıldığını və yuhalandığını bildirirlər.[37]
Xomeyni Şəriətmədarini hədələməyi bacardıqda və onun bütün ağırlığını üsyanın arxasına atmasına mane olanda üsyan ciddi zərbə aldı. Dekabrın 6-da Ayətullah Xomeyni Şəriətmədarinin evinə xaricə barışıq missiyası kimi təqdim edilən ziyarətə gəldi. Lakin bu səfər zamanı Xomeyni Şəriətmədarini hədələyərək bildirdi ki, İslam İnqilabı Şurası onun tərəfdarlarının 24 saat ərzində rabitə qülləsini boşaltmasalar, Təbrizin bombalanacağına qərar verib.[38] Eyni zamanda İnqilab Keşikçiləri Korpusu helikopterlə Təbrizə daxil oldular və bu qarşıdurmada əsasən Ayətullah Xomeyniyə dəstək verən İran Azərbaycanlı solçularının nəzarətində olan Təbriz Universitetində öz bazalarını yaratdılar. Ayətullah Şəriətmədari Təbrizin rejimin Mart üsyanını yatırmaq cəhdinin kürdlərin böyük bir qırğını ilə nəticələndiyi “ikinci Kürdüstan”a çevriləcəyindən qorxurdu. Beləliklə, Şəriətmədari özünəməxsus tərzdə qan tökməkdən çəkinməyi və tərəfdarları ilə rejim arasında qarşıdurmanın qarşısını almağı seçdi; o, onları nümayişi dayandırmağa, nəzarət qülləsini və hökumət binalarını boşaltmağa çağırdı. Şəriətmədarinin qülləni tərk etmək barədə çağırışı ictimaiyyətə Xomeyni ilə razılığa gəlinmiş kompromisin bir hissəsi kimi təqdim edildi. Guya bu razılaşmaya görə, lokal məsələlərdə Azərbaycana daha çox nəzarət verilmiş və Şəriətmədari əyalətə edilmiş bütün əsas təyinatları təsdiqləmişdir. Razılaşmanın Şəriətmədariyə əyalətdəki təyinatlar üzərində nəzarət haqqı vermiş kimi göstərilməsi razılığa gəlindiyi yönündəki iddianın doğru olmadığının işarəsi idi. Ayətullah Şəriətmədari din adamlarının siyasətə birbaşa daxil olmasına qarşı çıxmaqda qərarlı idi və buna görə də, özünə belə bir rol tələb edə bilməzdi.
Şəriətmədarinin tələbi ilə dekabrın 9-da nümayişçilər əvvəlcə rabitə qülləsi və digər hökumət qurğularına nəzarəti Xomeyninin tərəfdarlarına verdilər. Binaların yenidən zəbt edilməsindən sonra hökumət qüvvələri MXRP-nın Azərbaycandakı nümayəndəliklərinə hücuma keçdi və bir çox fəalları həbs etdi. Şəriətmədari ilə Xomeyni arasındakı söhbətin əsl mahiyyətindən xəbərsiz olsa da, əyalət əhalisi tezliklə başa düşdü ki, Xomeyni üsyançılarla bağlanmış sövdələşməyə əməl etmək niyyətində deyil və onlar hökumət qurğularını və rabitə qülləsini boş yerə boşaldıblar. Bu hiylənin başa düşülməsi üsyançılarla hökumət qüvvələri arasında yeni bir zorakılıq dövrünə səbəb oldu, üsyançılar kommunikasiya qülləsini yenidən ələ keçirdilər və o, bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. Üsyançılar 5 həftə boyunca daha yaxşı vəziyyətdə idilər.
Münaqişənin ilk həftəsində üsyanın sürəti yenidən ciddi zərbə aldı. Təbrizdən kənarda yerləşən və üsyan zamanı Xomeynini dəstəkləyən Tudə Partiyasına rəğbət bəsləyən bir əsgər Təbrizdəki qüllənin ötürülməsinin qarşısını alaraq Bonabda rabitə ötürücüsünü söndürməyə müvəffəq olaraq Təbrizdəki qüllənin ötürmə fəaliyyətini həyata keçirməsini əngəllədi və praktiki olaraq qülləyə nəzarəti əhəmiyyətsiz etdi.[39] Beləliklə, MXRP Azərbaycan xalqı ilə əsas ünsiyyət vasitəsini və onları rahat şəkildə səfərbər edib təşkilatlandırmaq qabiliyyətini itirdi. Buna baxmayaraq, dekabrın 13-də Təbrizdə 700.000-dən çox insan Şəriətmədariyə dəstək nümayişi keçirdi. Onların tələbləri arasında qeyri-azərbaycanlı hərbi qüvvələrin əyalətdən çıxarılması tələbi də var idi.[40] Xomeyni qiyamı yatırmaq üçün Azərbaycandan kənardan əsgərlərdən ibarət bölmələr göndərməyə məcbur oldu. Yanvarın 12-də Təbrizdə 11 MXRP liderinin edam edilməsindən və İnqilab Keşikçiləri MXRP-nin ofislərini zəbt etməsindən qısa müddət sonra qarşıdurmalar kəskin şəkildə artdı. Ayətullah Şəriətmədari Xomeyninin MXRP-ni rəsmən ləğv etmək tələblərinə boyun əymədi. Şəriətmədari rejimin partiyanı ləğv etmək tələbinə kinayə ilə cavab verdi və bildirdi ki, mövcud hökumət siyasəti çərçivəsində buna ehtiyac yoxdur, çünki “ [rejimin] özü bütün siyasi partiyaları qanundankənar elan edərək, onları tədricən Amerika, sionist və antiinqilabçı kimi qələmə verir;”[41] o, hakimiyyətin bu yarlıqlardan istifadə edərək MXRP-a böhtan atmaq cəhdlərini nəzərdə tuturdu. MXRP heç bir zaman rəsmi olaraq qapadılmadı.
1979-cu ilin dekabr hadisələri bir çox azərbaycanlılar üçün İslam Respublikasına münasibətdə dönüş nöqtəsi kimi görünürdü. İnqilabın öz dillərinə və mədəniyyətlərinə qoyulan qadağaya son qoyacağını gözləyənlər həddən artıq optimist olduqlarını anladılar. Ayətullah Şəriətmədariyə böyük hörmət bəsləyən azərbaycanlılar, xüsusən də yaşlı və mühafizəkarlar onun yeni rejim tərəfindən yadlaşdırıldığını və alçaldıldığını gördülər və bununla da onların bir çoxunda hakimiyyətə qarşı narazılıq hissi aşılandı. Üsyan yatırıldıqdan sonra bir çox azərbaycanlılar İranın dövlət qurumlarına seçkilərdə iştirak etməkdən imtina etdilər, görünür, seçki vasitəsilə təsir imkanlarına inamlarını itirdilər.[42]
Azərbaycanda baş verən hadisələrdən sonra Ayətullah Şəriətmədari özü ictimai sükut rejiminə keçib, müsahibələr verməyi və ictimai bəyanatlar verməyi dayandırdı. Bununla belə, o, Qumda hər gün yüzlərlə ziyarətçi qəbul etməyə davam edirdi, onların əksəriyyəti Azərbaycandan olan izləyiciləri idi. İraq qüvvələri İran ərazisindən çıxarıldıqdan sonra da Xomeyni müharibəni bitirə bilməyəndə Şəriətmədari öz tərəfdarları ilə müharibə əleyhinə danışmağa başladı. Xomeyni bunu açıq şəkildə təhdid kimi qəbul etdi və 1982-ci ilin aprelində Şəriətmədarinin rejimə qarşı sui-qəsddə iştirakı iddiasını uydurdu. Şəriətmədari, əslində, sui-qəsdçilərin niyyəti barədə eşitmişdi, lakin onları ciddi qəbul etməmiş və əslində belə güman etmişdi ki, əgər o, bu barədə bilirsə, şübhəsiz ki, səlahiyyətlilər bundan xəbərdardır, buna görə də, eşitdiklərini bildirməmişdi. Üstəlik, Şəriətmədarinin fəal şəkildə çıxış edib, Xomeynidən hakimiyyəti ələ keçirməyə cəhd edəcəyi fikri onun ruhanilərin siyasi mövqeləri yerinə yetirməməli, əksinə siyasətçilərə rəhbərlik etməli olduğuna dair güclü rəhbər inancı ilə tamamilə uyğunsuz idi. Şəriətmədariyə qarşı sui-qəsd ittihamlarının saxta olduğunun daha bir göstəricisi odur ki, azərbaycanlı fəallar Şəriətmədarinin Xomeyni ilə üz-üzə gəlmək və siyasi addımlar atmaq istəməməsi ilə onları məyus etdiyindən tez-tez şikayət edirdilər.
Xomeyni bu sui-qəsd hadisəsindən Şəriətmədarini Böyük Ayətullah vəzifəsindən uzaqlaşdırmaq üçün bəhanə kimi istifadə etdi, onu açıq şəkildə alçaldıb ev dustağı etdi və 1986-cı ilin aprelində vəfatına qədər ona lazımi tibbi yardım göstərmədi. İrandakı bir çox azərbaycanlı bu cür rəftarına görə Şəriətmədarinin ölümündə Xomeynini günahlandırır. Buna baxmayaraq, Xomeyninin hərəkətləri Şəriətmədarinin ölümünə az təsir göstərsə də, azərbaycanlıların Xomeynini günahlandırması çoxlarının rejim haqqında nə hiss etdiyini və bu qavrayışın onların iranlı kimliyinə təsir etdiyini göstərir. Şəriətmədarinin 1982-ci ildə titulunun əlindən alınmasına və həbsinə reaksiya olaraq aprelin 20-də Təbrizdə tərəfdarlar nümayiş və iğtişaşlar törədiblər.[43] O zaman bir çox azərbaycanlı fədailər Təbrizdən Quma gələrək onu müdafiə etməyə hazır olduqlarını bəyan etdilər. Şəriətmədari isə onlara evlərinə dönməyi və onun adından çıxış etməməyi tapşırdı.
Kollektiv kimliyin kəşfi prosesi İslam İnqilabının mahiyyəti aydınlaşdıqdan sonra sürətləndi, lakin 1982-1983-cü illərdə rejimin siyasi müxalifətə qarşı sərt repressiyaları ilə – hansı ki, bu repressiyanın zirvəsi 1983-cü ilin aprelində Tudəyə qarşı keçirilən idi – qəfildən ikinci plana atıldı.[44] Etnik hüquqların genişləndirilməsi tələblərinin açıq şəkildə ifadə edilməsinə bu dövrün sonuna kimi tolerant yanaşılmadı və İraqla müharibə şəraitində siyasi və mədəni fəaliyyət üçün imkanlar az idi. Bəziləri, xüsusən də kəndlilər üçün müharibədə silahlı xidmətlərə cəlb olunma farslarla ilk intensiv təması təmin etdi; onlar cəbhəyə getməzdən əvvəl çox vaxt əsasən farsların yaşadığı şəhərlərdə təlim keçirdilər.[45] Bu qarşılıqlı əlaqə bəzilərinin nə qədər fərqli olduqlarını dərk etmələrinə və İrandakı azlıq statuslarından xəbərdar olmalarına səbəb oldu. Bəzi yeniyetmələr farsca danışdıqları zaman meydana çıxan ləhcələrinə və etnik mənşələrinə görə istehza obyektinə çevrildilər, bu ayrı-seçkilik bəzilərində azərbaycanlı və türk kimliyini gücləndirdi. Bunun əksinə olaraq, bəzi azərbaycanlıların müharibədə iştirakının onların rejim və İranla əlaqəsini gücləndirdiyi də iddia edilib.[46]
Müharibənin sonlarına yaxın və ondan sonrakı nisbi siyasi rahatlıq dövründə Azərbaycan şeirinin bir sıra cildləri və Azərbaycan dilinə aid əsərlər meydana çıxdı. Bu onu göstərir ki, tədqiqat və yazılar müharibə dövründə baş verib, faktiki nəşr isə yəqin ki, siyasi mühit daha əlverişli olana qədər gecikdirilib. Bu şeirlərin bəzilərində Sovet Azərbaycanının ziyalıları tərəfindən eyni vaxtda efirə gedən mövzular müzakirə olunurdu və 1980-ci illərdə Arazın iki tayının şairləri tez-tez bir-birinə şeirlər həsr edirdilər.[47]
İran-İraq müharibəsi başa çatdıqdan sonra İranda Azərbaycan dilinin tətbiqinin genişləndirilməsini dəstəkləyən bəzi açıq çağırışlar eşidildi. 1988-ci ilin iyununda Keyhanda çıxan “Azəri dilinin gücləndirilməsi üçün bəzi təkliflər” adlı məqaləsində müəllif İranda Azərbaycan dilinin istifadəsinin genişləndirilməsi üçün bir sıra fikirlər irəli sürmüşdür:[48]
“Azərbaycanın dilinə, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə diqqət böyük əhəmiyyət kəsb edir. İranın Radio və Televiziya İdarəsi İslam İnqilabının ən böyük təbliğat qurumu olduğundan təklif olunur ki, bu təşkilat Mədəni İnqilab Ali Şurasının icazəsi ilə Azərbaycan dilinin inkişafı üçün şöbə yaradılması, universitetdə bu dildə dil akademiyası yaradılması, azərbaycanca qəzet və jurnalın nəşri kimi fəaliyyətlər həyata keçirsin…
… İranın Radio və Televiziya Təşkilatı… İranda müxtəlif mənşəli və fərqli dillərin olduğunu nəzərə alaraq mümkün olan hər şeyi etməlidir və bu dillərdə təbliğat fəaliyyətinin aparılması çox vacib və daha təsirlidir.”
Azərbaycan Respublikasının istiqlaliyyətini qazanmasının təsiri
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra İranda azərbaycanlılar arasında etnik və milli kimliyin araşdırılması ilə bağlı fəallıq yaranmışdır. Azərbaycan Respublikasının yaradılması yeni dövlətin hüdudlarından kənarda soydaşların kimliyinə çağırışlar etdi və İrandakı bir çox azərbaycanlıların mütləq şəkildə yeni dövlətin özü ilə olmasa da, Azərbaycan etnik qrupu ilə eyniləşdirmələri üçün stimul oldu. 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq İranda azərbaycanlıların etnik kimliyinin siyasi ifadələrində ardıcıl artım müşahidə olunur. Bu yüksələn azərbaycanlı kimliyi Azərbaycan ostanlarının İrandan ayrılın yeni respublika ilə birləşməsi üçün çağırışlar edilməsindən çox, İran daxilində mədəni haqların təmin edilməsinə vurğu edilməsinə səbəb oldu.
İranda cümhuriyyətin qurulmasından sonra azərbaycanlı kimliyinin yüksəlişinin ilk təzahürlərindən biri də bir çoxlarının özlərini “azərbaycanlı” və ya “azəri” adlandırmaq meyli olub. Əvvəllər əksəriyyəti özlərini “türk” adlandırırdılar. Bu termin Pəhləvi rejimi tərəfindən işlədildiyi üçün və İranda “türklər” çoxlu zarafat obyektinə çevrildiyi üçün bəziləri üçün mənfi məna kəsb edirdi. Dəyişiklik həm də Azərbaycan Respublikasının yaranmasının onların özlərinə istinad etməsinə təsirini əks etdirirdi.
İranda Azərbaycan dilindən istifadə hüququ bu dövrdə meydana çıxan siyasi fəaliyyətin əsas mövzusunu təşkil edirdi. Azərbaycanlı tələbələr İran rəhbərliyinə açıq məktubda yazır:[49]
“İran konstitusiyasının on beşinci bəndinə əsaslanan ikidilli təhsil sisteminin həyata keçirilməsi kimi mühüm məqamlara diqqət yetirməyin vaxtı çatıb. Bu bizim birliyimizlə ziddiyyət təşkil etmir, çünki bizi fars dili deyil, İran müsəlmanlarının vəzifələri birləşdirir. Nəzərə almalıyıq ki, ana dili, mədəni və digər tələblər sahəsində zəruri məsələləri dərk etməsək, bəzi arzuolunmaz hadisələr baş verə bilər.”
1990-cı illərin birinci yarısında İranda böyük Azərbaycan ədəbi dirçəlişi yarandı. Bir çox müəlliflər Azərbaycan dilinin oxunuşunu asanlaşdırmaq və beləliklə də oxucuların sayını artırmaq üçün İranda azərbaycancanın sait işarələri ilə yazılması üçün istifadə edilən ərəb qrafikasını dəyişdirmişdir ki, bu da onların Azərbaycan yazılı dilinin inkişafına və yayılmasına olan marağının nümunəsidir. 1990-cı illərin əvvəllərində İranda hazırlanmış bir çox yeni Azərbaycan lüğətləri və qrammatikalarında Azərbaycan dilindən kiril qrafikası ilə ərəb dilinə tərcümə üçün cədvəllər var ki, bu da Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan mətnləri oxumağa olan marağı nümayiş etdirir.[50] 1991-ci ildən 1992-ci ilə qədər “Keyhan” , “Ettela’at” və “Jomhuri-ye Islami” kimi İranın bir çox böyük qəzetlərində Azərbaycan dilində səhifə yer alırdı. Bu zaman adı keçən və Bakı qəzetlərində sovet dönəmində əlaqənin kəsildiyi qohumları axtarmaq üçün sərhədin hər iki tərəfində azərbaycanlıların yerləşdirdikləri Azərbaycan dilində elanlar dərc olunurdu.
1991-ci ilin sonlarında rejim Azərbaycan dilində müntəzəm “Yol” jurnalının nəşrinə icazə verdi. “Yol”un hər buraxılışında bu terminlər haqqında bilikləri yaymaq üçün Azərbaycan terminlərinin fars dilinə tərcümələrinin sadalandığı “Sözlük” səhifəsi yer alırdı. Bu onu göstərir ki, “Yol”un müəllifləri Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan kitabları və məqalələri oxuyur və bununla da burada müasir akademik istifadə üçün nəzərdə tutulan bir çox terminlərlə tanış olurdular. “Yol” tez-tez gənc nəslə azərbaycanca oxumağa öyrətmək və həvəsləndirmək məqsədi daşıyan oyunlar və hekayələrdən ibarət xüsusi uşaq əlavələri daxil edirdi. “Yol” İranda azərbaycanlılar arasında kifayət qədər məşhur idi, lakin 2 il nəşr olunduqdan sonra bu populyarlıqdan açıq-aydın təhdid edilən rejim nəşrini dayandırdı.
İslam Respublikası dövründə dilin ictimai istifadəsinin genişlənməsinə baxmayaraq, rəsmi bəyanatların məzmunu hələ də ciddi nəzarət altında idi və İranda rəsmi azərbaycanca yayımı qeyri-azərbaycanlılar və yüksək dərəcədə farslığa assimilyasiya olunmuş azərbaycanlılar aparırdılar. “Varlıq” da Hüseynqulu Səlimi Təbriz Radiosunun verilişlərində istifadə olunan dili tənqid edərək, onu “pidgin[51] azərbaycancası” adlandırmışdı. O, Azərbaycan dilində olan bu verilişlərin farsca cümlə strukturundan ibarət olduğunu, Azərbaycan və fars lüğətlərinin qarışdığını bildirmişdi.[52]
Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasının tələblərə təsiri azərbaycanlıların prezident Hatəmiyə göndərdiyi açıq məktubda aydın hiss olunurdu. 1998-ci ilin yazında 60-dan çox aparıcı Azərbaycan ziyalısı Hatəmiyə müraciət edərək, xüsusən mədəniyyət və dil sahələrində hüquqların genişləndirilməsinə çağırıblar. Fəallar iddialarında dillərinin Azərbaycan Respublikasında danışılan dillə eyni olduğunu və orada İrandan fərqli olaraq bu dildə çoxsaylı əsərlərin nəşr olunduğunu qeyd etmişdilər. İranda yerli mediada Azərbaycan dilindən istifadə hüquqlarının təmin edilməsinə çağırış edən müəlliflər “xarici radiostansiyaların” verilişlərində (Bakıya istinadla) onların dilinin İranda aparılan azərbaycanca verilişlərdən daha düzgün danışıldığını qeyd ediblər.[53]
1990-cı illərin əvvəllərində azərbaycanlıların bir çoxunun etnik mənşələri ilə bağlı zarafatlara cavab vermə tərzində ciddi dəyişiklik baş verdi. Keçmişdən fərqli olaraq, bəzi azərbaycanlılar öz etnik qruplarına qarşı təhqiramiz ifadələrə sərt reaksiya veriblər. Bu dövrdə azərbaycanlıların yaydıqları bəyanatların bir çoxu onların dil və mədəni hüquqlarının genişləndirilməsini tələb etməklə yanaşı, həm də onların mədəni “alçaldılması” adlandırdıqları məsələyə toxunurdu. Rejim və xüsusən də onun media orqanları tərəfindən alçaldılma hissi Tehran universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin İran parlamentinin azərbaycanlı deputatlarına açıq məktubunda ifadə olunub. Məktub müəllifləri İran mediasının siyasətini “Azərbaycan şiələrinin mədəniyyətini və dilini təqlid etmək və ləkələmək” kimi qiymətləndirərək, “bütün bu alçaltma və istehzalara nə vaxt təsirli cavab vermək mümkün olacaq?” sualını vermişdilər.[54] Bu dəyişiklik qismən Azərbaycan Respublikasının qurulmasına cavab olaraq meydana çıxan etnik özünəinam nəticəsində baş vermiş ola bilər. Genişləndirilmiş mədəni hüquqlar üçün təkcə konkret tələblərə deyil, qeyri-maddi tələblər ünvanlamaq zərurəti yüksək etnik şüur hissini nümayiş etdirir. 1995-ci ilin yazında İranın Yayım Qurumunun apardığı sorğunun nəticələri farslar arasında azərbaycanlılara qarşı geniş mənfi rəyin olduğunu üzə çıxardı.[55] Sorğudakı suallar və onun nəticələri bir çox azərbaycanlını qəzəbləndirdi və kəskin açıq reaksiyalara səbəb oldu. “Salam” 21 may 1995-ci ildə xəbər verdi ki, Təbriz Universitetinin bir qrup tələbəsi Tehran Universitetinin azərbaycandilli tələbələri ilə birlikdə bu sorğuya etiraz olaraq Təbrizdə nümayiş keçirib. “SalamNews”un xəbərinə görə, nümayişçilər səsvermənin İrandakı Azərbaycan icmasının şərəfinin təhqir olduğunu iddia ediblər.[56] Sorğunun dərcindən 10 gün sonra yayım təşkilatı onunla hər hansı əlaqəni təkzib edərək, öz tədqiqat mərkəzinin yalnız sorğunun nəticələrini dərc etdiyini bildirib. Bu təkzibdən sonra azərbaycanlı tələbələr prezident aparatlarına, məclislərə, cümə xütbələrinin rəhbərlərinə, Azərbaycan, Zəncan və Ərdəbil ostanlarının rəhbərlərinə məktublar göndərərək Təbriz Universitetində azərbaycancanın istifadəsinə və öyrənilməsinə dəstək olmağa və sorğunu qınamağa çağırdılar.
İrandakı azərbaycanlıların kollektiv kimliyinə təsir edən ən mühüm hadisələrdən biri 1992-ci ildən başlayaraq Türkiyədən televiziya proqramlarının geniş şəkildə izlənilməsi idi.[57] İran televiziya proqramları əsasən dini xarakter daşıdığı üçün geniş ictimaiyyət üçün az maraq kəsb edirdi. Beləliklə, İranda bir çoxları, mümkün olduqda, peyk vasitəsilə xarici televiziyaya baxmağa üstünlük verirdilər. 1992-ci ildə İranda ev peyk cihazlarının qiyməti kəskin şəkildə aşağı düşdü və onları bir çox ev təsərrüfatları üçün əlçatan etdi. Görünür, bu vacib sosial nəticələrə yol açmışdır. Dillərinə görə türkcəni rahatlıqla başa düşən azərbaycanlıların əksəriyyəti Türkiyədən yayımlanan televiziyalara baxmağı seçirdilər. Türkiyədən yayımlanan verilişlər Bakıdan yayımlanan və bir çox iranlının izlədiyi ingilisdilli verilişlərdən daha çox populyar oldu. Müsahibə edilənlərin bir çoxu bunun onların azərbaycanlı və türk kimliyinə son dərəcə mühüm təsir göstərdiyini bildirib. Müsahiblərin bir çoxu “türk”ün ilk dəfə olaraq müsbət mənada təsvir olunduğunu gördüklərini vurğuladılar: İran mediasında “Türk eşşək”, qara işçi, mədəniyyətsiz kəndli imicinin əksinə, təhsilli, uğurlu, varlı.
Azərbaycan əyalətlərinin bölünməsi
1992-ci ilin oktyabrında Tehran Şərqi Azərbaycan vilayətini parçalamaq qərarına gələrək Ərdəbil ərazisində yeni əyalət yaratdı.[58] Yeni əyalət üçün Savalan, Səhənd[59] və Ərdəbil adları təklif edilirdi. Bu qərar ətrafında aparılan müzakirələr bir çox azərbaycanlıların, o cümlədən hakimiyyətə bağlı şəxslərin bu məsələ ilə bağlı rejimi açıq şəkildə tənqid etməyə hazır olduqlarını, hətta İranla özdəşənlərin də İranda bu ərazinin Azərbaycan adının qorunub saxlanmasını qətiyyətlə dəstəklədiklərini ortaya qoydu. Mətbuatda Azərbaycan adının aradan qaldırılmasının əleyhinə olan məktublar yer aldı. Ərdəbil sakininin “Varlıq”da dərc olunan məktubunda deyilirdi:[60]
“…Bizim vətənimizin adı olan Azərbaycan adından başqa bir adı yeni yaradılmış ostana vermək məntiqə daha uyğundur?…
Doğrudur ki, Savalan Azərbaycanın ən yüksək dağıdır və dünyanın ən gözəl dağlarından biridir. Yenə də Azərbaycan kimi şanlı və ünlü bir ölkənin adının yerini bir dağın alması yaxşıdırmı?…Azərbaycanın tarixi mərkəzi olan Ərdəbilin adı Azərbaycanın əvəzedicisi ola bilməz…
Yeni ostan Sərab, Meşkinşəhr, Astara və Xalxal kimi bölgələrdən ibarətdir…Onların sakinləri ərdəbillilər deyillər, azərbaycanlılardır. Beləliklə, mərkəzi Ərdəbil olacaq yeni ostan üçün Şərqi Azərbaycan adının götürülməsi daha məntiqlidir. Mərkəzi Ərdəbildə – vətənimizin böyük oğlu – olan vilayət adından Azərbaycan sözünün çıxarılması biz ərdəbillilər üçün bizimlə və anamızla mübarizə və zülm kimidir, elə deyilmi?”
15 oktyabr 1992-ci ildə hökumət ilk öncə yeni əyalətin adını Savalan kimi elan etdi, lakin ada qarşı müxalifət olduğu üçün müzakirələr davam etdirildi.[61] 1993-cü ilin yanvarında İran Milli Məclisinin daxili məsələlər komitəsi mərkəzi Ərdəbil olan yeni əyalətin Şərqi Azərbaycan, mərkəzi Təbriz olan köhnə əyalətin isə Mərkəzi Azərbaycan adlandırılacağını bildirdi.[62] Bu dəyişiklikləri həyata keçirən komissiyanın üzvü qanun layihəsini təqdim edib qeyd etmişdi:[63]
“Hökumət təqdim etdiyi qanun layihəsində yeni əyalət adı kimi Savalan vilayətini seçib, lakin komissiyada gedən müzakirələri və Azərbaycan adının igid üsyanların işıqlı tarixi ilə bağlı olduğunu nəzərə alaraq Azərbaycanın hər yerində igid, fədakar, inanclı, fədakar insanların olduğunu və bu adın bu torpağın nəcib insanlarında həmişə yaddaşlarda qaldığını, bu epik yaddaşı yaşatmaq üçün yeni əyalətə Azərbaycan adı verilmişdir. Nəticə olaraq, İran İslam Respublikasında Azərbaycan adı ilə 3 əyalət olacaqdır: Mərkəzi Urmiya olan Qərbi Azərbaycan, mərkəzi Təbriz olan Mərkəzi Azərbaycan və mərkəzi Ərdəbil olan Şərqi Azərbaycan.”
Lakin hökumət Azərbaycan adının yeni əyalətdən çıxarılmasında israrlı idi və bu məqsədə inadla nail oldu, müxtəlif azərbaycanlılar isə bu hərəkətə qarşı çıxmaqda davam etdilər. Sonda hökumət qalib gəldi və 11 aprel 1993-cü ildə təsdiq edilmiş qanunvericilik aktının yekun formasında yeni əyalət Ərdəbil vilayəti adı ilə elan edildi.[64] Qanunvericiliyin yekun təsdiqinə cavab olaraq, Ərdəbildən olan məclis deputatı Nurəddind No’i-Eqdam yeni vilayətin yaradılmasını Azərbaycan Respublikasından gələn siyasi təsirlərə qarşı mübarizə istəyi ilə əlaqələndirdi. O, yeni vilayətlə bağlı yekun qərarın “siyasi bəhrələrindən” biri kimi Azərbaycan Respublikasını nəzərdə tutaraq “sərhəddən kənarda formalaşan eybəcər fenomen olan pantürkçülüyün cinayətkar və cansız xəyalının dağıdılması”nı irəli sürmüşdü.[65] Bu bəyanat göstərir ki, Şərqi Azərbaycanı parçalamaq qərarı və açıq-aydın hökumətin Azərbaycanla bütün onomastik əlaqələrin aradan qaldırılması ilə bağlı qətiyyəti müəyyən qədər onun İran əyalətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında potensial əlaqələrin qarşısını almaq istəyinə əsaslanır.
Hətta ad dəyişikliyindən sonra da bəzi azərbaycanlılar yeni əyalətdən “Azərbaycan” adının çıxarılmasına etirazlarını bildirməkdə davam etdilər. 1994-cü ildə azərbaycanlı tələbələrin İran rəhbərliyinə məktub yazması kampaniyasında bu məsələ yenidən gündəmə gəldi. Özünü “Tehran Universitetlərinin Azərbaycanlı Tələbələri” adlandıran bir qrup Azərbaycan əyalətlərindən olan məclis deputatlarına ünvanladığı açıq məktubda yeni əyalətin adında “Azərbaycan” sözünün olmamasından şikayətlənmişdilər.[66] “Bölgə universitetlərində təhsil alan Meşkinşəhr tələbələrindən İran İslam Respublikası hökumətinə” ünvanlanan və orijinal olaraq Zəncandakı yerli həftəlik “Omid-e Zencan”da yayımlanan açıq məktubda, artıq yeni əyalətin şəhərindən olan tələbələr yeni əyalət adından Azərbaycan sözünün götürülməsindən formalaşan narazılıqlarını ifadə edirdilər.[67]
Siyasi fəallıq
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövr İranın hər yerindən azərbaycanlıları bir araya gətirən açıq, əlaqələndirilmiş siyasi fəaliyyətin yaranması ilə əlamətdardır. Ən mühüm siyasi hadisələrdən biri 1993-cü ildə Azərbaycan vilayətlərinin nümayəndələrindən ibarət Milli Məclisdə fraksiya – Azərbaycan Məclis Deputatları Assambleyasının yaradılması oldu; assambleya Azərbaycan vilayətləri ilə bağlı məsələlərə və Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrin gücləndirilməsinə diqqət yetirirdi.[68] Milli Məclisin azərbaycanlı üzvləri təkcə öz seçki dairələrində yaşayanları deyil, bütün azərbaycanlıları narahat edən problemlər barədə öz fikirlərini açıq şəkildə səsləndiriblər. Məsələn, 1993-cü ilin iyulunda İbrahim Sərəf Tehranı Azərbaycanın əyalət hökumət orqanlarına çoxlu qeyri-azərbaycanlı məmurlar təyin etdiyinə və mərkəzi hökumətin azərbaycanlılara qarşı ayrı-seçkiliyinə görə açıq şəkildə tənqid etdi.[69]
Azərbaycan Cümhuriyyəti mətbuatı və İrandan kənarda yerləşən Azərbaycan millətçi təşkilatları tez-tez İranda bir neçə Azərbaycan millətçi təşkilatlarının, o cümlədən Azərbaycan Fədaiyin Təşkilatı, Güney Azərbaycan Xalq Cəbhəsi və Azərbaycan Azadlıq Təşkilatının mövcudluğu barədə məlumat verirdilər.[70] Bu təşkilatların İrandakı fəaliyyətlərini və əhatəliliyinin səviyyəsini müəyyənləşdirmək çətindir.
Azərbaycanın siyasi fəaliyyəti baxımından bu dövrdə ən dramatik hadisələrdən biri 1996-cı ilin yazında parlament seçkiləri zamanı baş verdi. Təbrizdə Dr. Məhəmməd Çöhrəqani Şərqi Azərbaycanda Azərbaycan dilinin istifadəsinin gücləndirilməsinə və səylərin Azərbaycanın iqtisadi inkişafı üzərində cəmləşdirilməsinə açıq çağırış edən platformada çıxış etdi. Onun platformasında sadalanan məqsədlər arasına daxil idi:[71]
“İslam milli mədəniyyətinin dirçəlişi, xüsusən də ədəbiyyatın, adət-ənənələrin və ana dilinin (Azərbaycan türkcəsi) möhkəmləndirilməsi və dirçəldilməsi istiqamətində daimi fəaliyyət.”
Çöhrəqani Azərbaycan-türk dilinin güclənməsini “İslam milli mədəniyyəti”nin bir hissəsi kimi elan etdiyi üçün bu bəyanat olduqca diqqəti cəlb edir. Həqiqətən də Çöhrəqaninin seçki platformasında İran üçün olduqca qeyri-adi olan bəzi maddələr var idi. Yaydığı seçki materialının üz qabığında Çöhrəqani seçicilərə azərbaycanlılar kimi müraciət edərək onları “İrandakı iki azərbaycanlı əsilli qəhrəman Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin və Səttar Xanın vətənpərvər və cəsur övladları” adlandırıb. Platformadakı öz şəklinin altına o, Azərbaycan dilində bir cümlə də yerləşdirib. Orada deyilir: “Heydərbaba, merd oğullar doğginən”. Bu sözlər azərbaycanlıların sevdiyi, torpağının rəmzi olan dağdan bəhs edir. Özlüyündə Azərbaycan dilində olan ifadələr İranda qeyri-adi bir hərəkətdir. Onların vasitəsilə o, öz seçicilərinin bir azərbaycanlı kimi hisslərinə müraciət etməyə çalışır, onlara deyirdi ki, bundan sonra da öz övladlarını öz xalqının ruhunda böyütsünlər. Bundan başqa, üz qabığında azərbaycanlıların əziz tutduqları simvol olan Təbrizin Ərk qalası da yer almışdı. Çöhrəqani öz keçmişindən bəhs edərkən onun İranda Azərbaycan türkcəsinin istifadəsinin genişləndirilməsi istiqamətində gördüyü işləri vurğulayırdı. O, doktorluq dissertasiyasının türk sözləri və fars dilinin təsiri ilə bağlı olduğunu, əldə etdiyi nəticələrdən birinin müasir fars dilində 4000 türk sözünün olması olduğunu qeyd edirdi. Beləliklə də, Çöhrəqani Azərbaycan dilinin fars dilinə təsirini vurğulamaqla, görünür, farsların dillərinin daha inkişaf etmiş olması ilə bağlı tez-tez səsləndirilən iddiaları mübahisələndirir və fars dilinə verilən yüksək statusa qarşı çıxır.
1996-cı ilin aprel seçkilərində Çöhrəqani seçicilərin böyük dəstəyini qazandı. Lakin təhlükəsizlik xidmətləri onu deputatlıq yarışından istefa verməyə razılaşana qədər 2 həftə gözaltında saxladı. Onun istefasının elanı mayın 12-də Təbrizdə böyük nümayişlərə səbəb oldu. Bir çox iştirakçı həbs olundu və müxtəlif mətbuat məlumatlarına görə, nümayişlərdən sonra hətta beş azərbaycanlı edam edildi. Tehran beş nəfərin narkotik alveri ittihamı ilə bağlı edam edildiyini iddia etmişdir. Bununla belə, onların cəsədləri ictimai yerlərdə tikinti kranlarından asılmışdı, bu, bu dövrdə çox qeyri-adi bir təcrübə idi və açıq-aydın ictimaiyyətə xəbərdarlıq əlaməti idi. Çöhrəqani həbsdən çıxandan sonra tez-tez İranın təhlükəsizlik orqanları tərəfindən dindirilməyə çağırılır və 1996-cı ilin sentyabrında yenidən 60 gün həbsdə saxlanılır. Çöhrəqani 2000-ci ilin fevralında İranda keçiriləcək parlament seçkilərində namizəd kimi qeydiyyatdan keçməyə cəhd etdi, lakin namizədliyi rədd edildi.
Çöhrəqani ilə birlikdə digər azərbaycanlılar da düşünürdülər ki, Təbrizin və Azərbaycanın tərəqqisi gözardı edilməkdədir. Onlar açıq bir şəkildə Azərbaycan əyalətlərinin inkişafdan yoxsun olduğunu və daha çox resursa ehtiyyac duyduğunu ifadə edirdilər. 1994-cü ildə iran rəhbərliyinə azərbaycanlı tələbələr tərəfindən göndərilmiş məktublarda bu əyalətlərdə iqtisadi inkişafın enişdə olmasına diqqət çəkir və məclisdəki azərbaycanlı nümayəndələrə onlar üçün daha çox resurs əldə etmək üçün çalışmağa çağırırdılar. Tehrandakı azərbaycanlılarda özlərinin iqtisadi vəziyyətlərinə görə etiraz edirdilər. 1995-ci ilin aprelində Tehranın əsasən azərbaycanlıların məskunlaşdığı İslamşəhr bölgəsində rejimə qarşı şiddətli etirazlar baş verdi. Etirazçıların tələbləri əsasən iqtisadi idi, lakin rejim siyasətinə bu zorakı reaksiyanın azərbaycanlılar tərəfindən səsləndirilməsi faktı onların rejimdən uzaqlaşmasının artmasından xəbər verə bilər. “Ölkə universitetlərində təhsil alan meşkinşəhrli tələbələr” tərəfindən yazılmış məktubun müəllifləri regional məmurların yerli şəxslər arasından seçilməsini istəyirdilər.[72] Tələbələr ərdəbilə təyin edilmiş yeni başçının “yerli sakinlər arasından seçilməməsini” tənqid edirdilər, o, hətta azərbaycanca danışa da bilmirmiş:[73]
Təəssüf ki, bir neçə ay gözlədikdən sonra, biz bizim dilimizi anlamayan öz ostandarımıza “xoş gəldin” dedik. Bu əhalimizin yarısının fars dilini başa düşməməsi faktına rəğmən baş verdi. Doğrudan da, təəssüf doğuran məsələ deyilmi, yoxsa Ayətullah Meşkininin doğma şəhərinin sakinlərindən və ərdəbillilər arasından vali seçmək mümkün deyilmi???
Tələbələr yerli olmayanların Ərdəbildəki əyalət bürokratiyasına cəlb edilməsi siyasətini “yerli fiqurları alçaltmağın bir növü kimi” təqdim edirdilər.[74] Tələbələr deyirdilər:[75]
Yeni ostandarın təyin edilməsi ilə eyni vaxtda bəzi çox aktiv, sadiq və inqilabi şəxslər öz inzibati vəzifələrindən azad edildilər və onlar yerli olmayan, bizim regionumuzda kifayət qədər təcrübəyə sahib olmayan şəxslər ilə əvəz edildilər. Onlar bizim mədəni və coğrafi xüsusiyyətlərimizi, dilimizi və s. bilmirlər. Biz əminik ki, belə addımlar təhsil və mühit sahələrindəki uğursuzluqların davam etdirilməsinə səbəb olacaq.
İrandakı xeyli azərbaycanlı Tehranın Qarabağ münaqişəsinə yanaşmasını dəyişdirməsi və daha azərbaycanpərəst mövqe tutmağı üçün ona təzyiq edirdilər. Görünür ki, bu daxili fəaliyyət 1993-cü ilin yazında İranın ritorikasının və Tehranın modifikasiyasının dəyişməsinə təsir etmişdir. İranın güclü və cəlbedici Azərbaycan Respublikasının yaradılmasının öz azərbaycanlı azlığının kimliyinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyindən qorxması İranı Qarabağ üçün Azərbaycanla münaqişədə Ermənistanı faktiki dəstəkləmək siyasəti yürütməyə vadar edib. İran məclisinin Azərbaycandan olan deputatları Tehranın Ermənistan ilə olan münasibətlərini minimallaşdırması üçün kompaniyalar həyata keçirmiş və İrəvana qarşı etirazlar etmişdirlər. Milli məclisdə azərbaycanlı nümayəndələr Tehrana Azərbaycana yardım etmək üçün açıq müraciətlər ünvanlamış[76] və Ermənistana qarşı həyata keçirdilən etirazlara qatılmışdırlar.[77] Nümayəndələr Tehranın münaqişə ilə bağlı mövqeyinin dəyişdirilməsini tələb edən petisiyada məclis üzvlərinin əksəriyyətinin imzasını qazanmağa müvəffəq olublar. 13 aprel 1993-ci ildə, Xoydan seçilmiş azərbaycanlı deputat Kamal Abidinzadə məclisdə azərbaycanca danışaraq Ermənistanı Azərbaycana qarşı etdiklərinə görə qınamışdır. Bundan əlavə, o, Həmşəhri və digər jurnallarda bu məsələ ilə bağlı ictimaiyyət üçün press-relizlər yayınlamışdır.[78] 6 aprel 1993-cü ildə, Təbrizdən olan deputat Məhəmmədəli Nejad-Sərxani Azərbaycan Məclis Deputatları Assambleyası adından Ermənistanın Azərbaycana hücumlarını qınayan bəyannamə oxumuş və İranı Azərbaycan Respublikasını dəstəkləməyə çağırmışdır.”’466-467”’
Bundan əlavə, aşağı səviyyədə İrandakı bir çox azərbaycanlılar Qarabağın nəzarəti uğrunda Ermənistanla apardığı mübarizədə Azərbaycan Respublikası ilə həmrəy olduqlarını bildiriblər və Tehranın bu münaqişədə Ermənistana dəstəyini tənqid ediblər. 1992-ci il mayın 25-də Təbriz Universitetində nümayişə çıxan 200 tələbə “Ermənistana ölüm” şüarları səsləndirib və Tehrana işarə edərək, ermənilərin “cinayətkar fəaliyyətləri” qarşısında “müsəlmanların susmasını” “Qurana xəyanət” kimi qiymətləndiriblər.[79] İranın Salam qəzetinin məlumatına görə, Təbrizdəki azərbaycanlı nümayişçilər “millətçilik şövqü və şüarları” ilə yadda qalan yürüşdə Tehranı bu mübarizədə Azərbaycan Respublikasına dəstək verməyə çağırıblar. İrandakı azərbaycandilli nəşrlər Qarabağ münaqişəsinə xüsusi maraq göstərmiş, oradakı azərbaycanlıların acınacaqlı durumu ilə bağlı çoxsaylı həmrəylik ifadələri dərc etmişlər.[80] Ayətullah Musəvi-Ərdəbili özünün cümə xütbələrində tez-tez Qarabağ münaqişəsindən bəhs etmiş və digər qeyri-azərbaycanlı din xadimlərindən daha iddialı bir şəkildə Azərbaycan Respublikasını dəstəkləmişdir.[81] Bundan başqa, İrandakı azərbaycanlılar Azərbaycan Respublikasındakı etnik soydaşlarına yardım çatdırılmasına başlamışdırlar. 1992-1993-cü illərdə, İrandan Azərbaycan Respublikasına göndərilən humanitar və qaçqın yardımlarının çoxu birbaşa Azərbaycan əyalətləri tərəfindən təşkil edilmişdir.[82]
Azərbaycanlılar arasında əlaqələr
Sovet azərbaycanlıları arasında 1980-ci və 1990-cı illərin əvvəllərində İranda öz etnikləri ilə əlaqələr qurmaq istəyi geniş şəkildə müşahidə olunurdu ki, bu da öz azərbaycanlı milli mənsubiyyəti və mədəniyyətləri ilə qürur hissini ifadə etmək üçün əsas mərkəz rolunu oynayırdı. Həm mədəni, həm də siyasi sahədə genişlənmiş təmas üçün bu həvəs SSRİ-də məhdudiyyətlər götürüldükcə və Moskvanın nəzarəti zəiflədikcə artdı. Qərb tədqiqatçıları Sovet dövründə İrandakı azərbaycanlılara olan münasibətdəki “həsrəti” sırf Moskvanın “İranda nüfuz qazanmaq kampaniyasının bir hissəsi kimi” göstərməyə meylli olublar.[83] Moskvanın Bakının bu istiqamətdə fəallığından şübhəsiz xəbərdar olduğu və öz maraqlarına xidmət edən siyasətini çox vaxt məqsədyönlü şəkildə təşviq etdiyi halda, sovet hakimiyyətinin dağılmasından sonra bu istəyin artması onu göstərir ki, əlaqələrə can atmaq həm də həqiqi və köklü şimalda mövcud olan hisslərə əsaslanırdı.
Yeni respublikadakı azərbaycanlıların marağını Bakı muzeylərinin İrandakı azərbaycanlıların tarixini və mədəniyyətini öz xalqlarının ümumi tarixinin ayrılmaz hissəsi kimi təqdim etməsi də sübut edir. Məsələn, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Milli Ədəbiyyat Muzeyindəki İran Azərbaycanından olan müəlliflər, tarixi fiqurlar və ədəbi əsərlər Azərbaycan milli ədəbi irsinin bir hissəsi kimi təsvir edilir. Azərbaycanlı etnik mənşəli olsa da, əsərlərinin çoxunu fars dilində yazmış Nizami kimi müəlliflər azərbaycanlı müəlliflər kimi təqdim edilir və onların əsərləri milli ədəbiyyatın bir hissəsidir. Şimaldan və İran Azərbaycanından olan müəlliflər arasında heç bir fərq yoxdur. Eynilə, Milli Xalça Muzeyində, Təbrizdən olan xalçalar Azərbaycan məhsulları kimi yarlıqlanmışdır.
Əlaqələrin yenilənməsinə yönəlmiş populyar emosiyaların yayılması 1989-1990-cı illərin qışında sərhəd hadisələri ilə yekunlaşdı. İranda sərhədin o tayında şimaldan gələn azərbaycanlıların həmvətənləri tərəfindən coşğuyla qarşılanması onu göstərir ki, mentalitet, həyat tərzi və milli kimliyin inkişaf dərəcələrində böyük fərqlərə baxmayaraq, azərbaycanlıların əksəriyyəti hələ də Arazın o tərəfindən gələnlərlə eyni xalqa mənsub olduqları hissinə sahibdirlər. 1991-1992-ci illər ərzində həm Bakıda, həm də İranda Azərbaycan qəzetlərində itirilmiş azərbaycanlı qohumlarının axtarışı ilə bağlı tez-tez elanlar dərc olunurdu. Təxminən 70 illik ayrılıqdan sonra sərhədin hər iki tərəfindən çoxlu qohum-əqrəbanın bir-birini axtarması və bir-birini tapa bilməsi onu göstərir ki, ailələr daxilində, “qarşı tərəfdəki” qohumların hekayələri və onlar haqqında nəsildən-nəslə ötürülən məlumatlar var idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan mədəniyyətində qohumluq əlaqələrinin dəyəri güclü şəkildə vurğulanır və azərbaycanlıların əksəriyyətinin sərhədin o tayında müəyyən dərəcədə qohumları var. Bu ailə bağları, görünür, iki icma arasında yaranan fərqlərə baxmayaraq, özünü bir xalqa mənsubiyyət dərkinin qorunmasında mühüm rol oynamışdır. İranlı müxbir 1990-cı ilin yanvarında sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlıların qarşılıqlı əlaqəsini belə təsvir edir:[84]
Onlar həmçinin, çayın o biri sahilində dayanan qohumları ilə məktublar dəyişdirməkdədir. Məlumatda çayın o tayına atılan kiçik daşlara bükülmüş və kağız qırıntılarına yazılan ünvanlar, telefon nömrələri və şəxsiyyətlər var idi. 50 ildən çox vaxt keçdikdən sonra yaxınlarının izinə düşə bilənlər emosiyaya o qədər çökmüşdülər ki, sevincdən sinələrini, başlarını döyürdülər.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlılar arasında təmas və münasibətlərin xarakterində və intensivliyində dramatik dəyişikliklər baş verdi və bu, identiklik prosesinə təsir göstərə bilər. Astara valisi Həsən Rzainin sözlərinə görə, 1992-ci ildə təkcə Astara sərhəd-keçid məntəqəsində İran və Azərbaycan Respublikasından həftədə orta hesabla 400 ailə bir-birini ziyarət edib.[85] İrandakı Azərbaycan əyalətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında rabitə və nəqliyyat əlaqələrində də təkmilləşmələr baş verdi. 1993-cü il iyulun 11-də Təbrizlə Bakı arasında birbaşa aviareyslər açıldı. Bundan əlavə, İran və Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan vilayətlərinin müxtəlif şəhərləri arasında müntəzəm gündəlik avtobus reysləri yaradılmışdır.
Ən əlamətdar hadisələrdən biri Tehrandan yan keçərək İran və Azərbaycan Respublikasındakı Azərbaycan vilayətlərinin yerli hökumətləri arasında formal, birbaşa əməkdaşlıq və mübadilələrin qurulması idi. Azərbaycanın hər üç vilayətinin nümayəndə heyətləri Bakıda olub və bir çox sahələrdə, o cümlədən ticarət, təhsil və elmi tədqiqatlar üzrə rəsmi birbaşa əməkdaşlıq ediblər.[86] İran azərbaycanlısı məclis üzvləri Tehran və Bakı arasında əlaqələrin asanlaşdırılmasında oynadıqları roldan əlavə, İran və Azərbaycan Respublikasındakı Azərbaycan vilayətləri arasında əməkdaşlıq və təmasları təşviq ediblər.
Bu birbaşa mübadilələr və əməkdaşlıq səyləri, görünür, Azərbaycan vilayətlərində, xüsusən də Şərqi Azərbaycan vilayətində işlər üzərində yerli nəzarətin genişləndirilməsi istəyinin artmasına səbəb olub. Azərbaycan Respublikası ilə birbaşa ikitərəfli əməkdaşlıq presedent rolunu oynadı və Azərbaycan əyalətlərini xarici dövlətlərlə, xüsusən də digər türk xalqları ilə müstəqil fəaliyyətlərini genişləndirməyə sövq etdi. Məsələn, 8 may 1994-cü ildə Şərqi Azərbaycan vilayətinin qubernatoru İstanbula səfər etmiş, burada türk sənayeçiləri ilə Şərqi Azərbaycandakı həmkarları arasında ticarət fəaliyyəti və texniki məlumat mübadiləsi haqqında danışıqlar aparmışdır. Bundan əlavə, Qərbi Azərbaycan vilayəti 1996-cı il fevralın 14-də Rusiyanın Tatarıstan Muxtar Respublikası ilə ticarət müqaviləsi imzalamışdır.[87] Ən mühüm hadisələrdən biri İran gömrük orqanlarının müdaxiləsi olmadan Azərbaycan Respublikasına yardımın təşkili üçün Şərqi Azərbaycan vilayətinin məmurlarına daha çox müstəqil səlahiyyət verilməsi üçün Məclis müavini Sərəfin tələbi oldu.[88]
Azərbaycan vilayətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında bağlanan müqavilələr və əməkdaşlıq bütün Pəhləvi dövründə və İslam Respublikası altında iqtisadi vəziyyəti İranın digər hissələri ilə müqayisədə pisləşən bu vilayətlərin əhəmiyyətini artırdı. Bu vilayətlərdən xaricə ticarət kəskin şəkildə artdı və onlar İranla keçmiş Sovet İttifaqının yeni müstəqil respublikaları arasında genişlənən mübadilə üçün mühüm tranzit nöqtəsinə çevrildi. İrandakı azərbaycanlı Milli Məclis üzvləri tez-tez Azərbaycanın üç vilayətinin Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrin qurulmasında rolunu Tehrandan resurs tələblərini əsaslandırma üçün vurğulayırlar.[89]
Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasının yaranmaslndan və əlaqələrin yenilənməsini izləyən ilkin “bal ayı”ndan sonra sərhədin hər iki tərəfindən olan azərbaycanlılar görünür qarşı tərəfdə üstünlük təşkil edən münasibət və mədəniyyət normalarında çoxlu fərqlər aşkar edərək qarşılıqlı məyusluq hissi yaşamışdır. Azərbaycan Respublikasından bir çoxları İrandakı azərbaycanlıların həddən artıq dindar və mühafizəkar olduqlarını, bir çox İran azərbaycanlıları isə respublikadakılara çox “ruslaşmış” və Azərbaycan və ya müsəlman mədəniyyətini itirmiş insanlar kimi baxırdılar. Müsahibələrdə çox azərbaycanlı digər tərəfdən olan soydaşına qarşı “üstünlük” hissini dil əgətirmişdir, şimallılar özlərini cənublulardan daha kosmopolitan görməyə meyil edərkən, cənublular da özlərini şimallı soydaşlarından mədəni olaraq daha zəngin və daha “sivilləşmiş” görməyə meyilli idilər. Müsahibələrin bir çoxunda rəqabət hissi aşkar edilmişdi, hər bir tərəf özünü mərkəz, digər qrupu isə periferiya olaraq görürdü.[90]
Həm Azərbaycan Respublikasından, həm də İrandan müsahibə alan bir çox insan ayrılıq nəticəsində iki tərəf arasında yaranmış fikir ayrılıqlarına paralel olaraq Şərqi və Qərbi Almaniya metaforasından istifadə edib. Bununla belə, hətta böyük fərqləri dərk edənlər belə, bütün azərbaycanlıların bir xalqın bir hissəsi olduğu fikrini ifadə edirdilər. Respublikada bir çox qruplar və şəxslər açıq şəkildə “Cənubi Azərbaycan”la birləşməkdə maraqlı olduqlarını bildirsələr də, cənubdan daha az birləşməkdə maraqlı olduqlarını açıq şəkildə bəyan ediblər. Beləliklə, şimalda bu mərhələdə məhdud irredentist hərəkat mövcuddur, lakin cənubda fəal tərəfdaş yoxdur. Aydındır ki, bu tip fəaliyyət Tehran tərəfindən ciddi şəkildə məhdudlaşdırılacaq.
Nəticə
İranda xeyli sayda azərbaycanlı özlərinin fərqli azərbaycanlı kimliyini qoruyub saxlamaqdadır. XX əsr boyunca ifadə azadlığı üzərində mərkəzi nəzarətin zəiflədiyi zamanlarda – məsələn İslam inqilabının ilkin başlanğıc mərhələsində – azərbaycanlılar bundan yararlanaraq, azərbaycanlı kimlik ifadələrini gücləndirib, mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsi tələblərini artırıblar. Eyni zamanda İranda azərbaycanlılar arasında ilkin kimlik baxımından böyük müxtəliflik mövcuddur. Bu gün İranda hakim elitanın əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edənlər kimi bir çoxları öz əsas kimliklərini iranlı və müsəlman olaraq görürlər,[91] baxmayaraq ki, bu qrupun bir çox üzvləri Azərbaycan etnik mədəniyyəti və dili ilə bağlılıqlarını ifadə edir və özlərini azərbaycanlı kimi tanıdırlar. Digərləri, o cümlədən İslam İnqilabı dövründə fəallıq göstərən bir çox ziyalılar, ilkin kollektiv azərbaycanlı kimliyini daşıyırlar, lakin etniklərüstü İranda iranlı kimi dövlət kimliyini qoruyub saxlamağa çalışırlar. Əksəriyyət həm azərbaycanlı, həm də iranlı kimliyini qoruyub saxlamaqda heç bir ziddiyyət görmür. Digərləri öz əsas kimliklərini azərbaycanlı kimi görürlər, lakin onların heç də hamısı bu kimliyin siyasi təzahürü üçün fəal şəkildə təzyiq göstərmir. Bununla belə, xüsusilə 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq az sayda azərbaycanlı öz azərbaycanlılığını təzahür etdirmək üçün siyasi fəaliyyətə cəlb olunub. İrandakı azərbaycanlı tələbələr bu sahədə xüsusilə fəallaşıblar. Əsas kimliyi iranlı olan azərbaycanlılarla əsas kimliyi azərbaycanlı olan azərbaycanlılar arasında nisbət aydın deyil və kifayət qədər dəyişkən görünür.”’470”’ Bununla belə, İranda islam inqilabının demokratikləşmə gətirməməsindən məyusluq və gözləntilərdən fərqli olaraq, qeyri-fars etnik azlıqlara mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsi ilə qidalanan İranda konkret azərbaycanlı kimliyinin açıq ifadəsi artmaqdadır. Bu tendensiya İrandakı azərbaycanlı əhalinin sərhədlərində Azərbaycan Respublikasının yaradılması və sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlı əhalinin qarşılıqlı əlaqəsi ilə daha da təkan almışdır. 1992-ci ildən Türkiyədən televiziyaya geniş baxılması nəticəsində İrandakı azərbaycanlıların özünü dərk etməsində əlavə dəyişikliklər baş verib.
İranda fərqli azərbaycanlı kimliyinin mənalı səviyyədə mövcud olması qənaəti, İranda ayrı-ayrı azərbaycanlı kimliyindən çox az şeyin qaldığını iddia edən əsas müasir iranşünaslığın irəli sürdüyü fikrə qarşı çıxır. Bu əsərdə vurğulanır ki, Azərbaycan etnik faktoru İran cəmiyyəti ilə bağlı araşdırmaların və İranda rejim sabitliyinin qiymətləndirilməsinin tərkib hissəsi olmalıdır. Bundan əlavə, İranda etnik kimlik təkcə daxili məsələ deyil və onun hüdudlarından kənarda baş verən hadisələrin, məsələn, Azərbaycan kimi etnik əsaslı dövlətlərin yaradılmasının təsirlərinə əhəmiyyətli dərəcədə məruz qalır.
İran azərbaycanlılarının nümunısi göstərir ki, ilkin kollektiv kimlik çox vaxt qrupun bir çox üzvləri üçün aydın deyil. İrandakı azərbaycanlıların çoxu özünü həm azərbaycanlı, həm də iranlı kimi tanıyır və onların az bir qismi hansı kimliyin əsas olduğu barədə dəqiq təsəvvürə malikdir. Əksəriyyət bu kimlikləri bir arada mövcud hesab edir və onların bir-birinə zidd olmayacağına ümid edir. Üstəlik, bir qrupun ilkin kollektiv kimliyi zamanla dəyişə bilər. Tədqiqatçılar tez-tez azərbaycanlıların və farsların paylaşdıqları iranlılar kimi tarixi bağlara və ümumi millətə işarə edir və bundan ayrı-ayrı Azərbaycan milli kimliyinin mövcudluğunu rədd etmək üçün istifadə edirlər. Tarixi əlaqələr bir millətin bugünkü seçiminə təsir etsə də, onu diktə etmir və yeni şərait yeni kimlik üstünlüklərini doğura bilər.
Əksər azərbaycanlılar mədəni hüquqların genişləndirilməsi istəklərini öz iranlı kimliklərinə uyğun hesab edirlər. Bunun əksinə olaraq, bütün iyirminci əsrdə Tehrandakı müşahidəçilər və İrandan kənar tədqiqatçılar müxtəlif Azərbaycan hərəkatları və ya digər etnik qruplar tərəfindən genişlənmiş mədəni və dil hüquqları tələblərinin hər hansı ciddi ifadəsini ayrılma cəhdləri və ya xarici müdaxilə ya da müdaxilənin nəticəsi kimi şərh etməyə meylli olmuşlar. Bu izahatlar etnik qrupların iddialarını qeyri-legitim etməyə və onların yatırılmasına dəstək toplamağa kömək etdi. Bu hərəkatlara iftira atmaq və onları separatçı kimi qələmə vermək üçün həm alimlər, həm də siyasətçilər ardıcıl olaraq hərəkatların heç vaxt istifadə etmədiyi terminologiyadan istifadə etmişlər; məsələn, Təbrizdəki Əyalət Hökumətini (1945-1946) “Azərbaycan Demokratik Respublikası” adlandırırdılar. Beləliklə, İrandakı hökumət etnik azlıqları öz xüsusi etnik kimliyi ilə İranlı kimliyi arasında seçim etməyə məcbur edir. Bu, bəzilərinin azərbaycançılıq kimliyini gücləndirib, digərlərinin isə fars çoxluğuna assimilyasiya olunmasına səbəb olub.
İranda yeni Respublikaya bitişik ərazilərdə böyük azərbaycanlı icmasının mövcudluğu Bakı ilə Tehran arasında münasibətlərə təsir edən mühüm amildir. İranın güclü və cəlbedici Azərbaycan Respublikasının qurulmasının öz azərbaycanlı azlığının şəxsiyyətinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyi qorxusu İranı Qarabağ üçün Azərbaycanla münaqişədə Ermənistanı faktiki dəstəkləmək siyasətini qəbul etməyə vadar etdi; halbuki Bakı tez-tez sərhədlərin bağlanması kimi Azərbaycan Respublikası ilə bağlı bəzi siyasətini dəyişməsi üçün İrana təzyiq göstərmək cəhdlərində daxili Azərbaycan kartını nümayiş etdirir.
İrandakı bir çox azərbaycanlılar arasında mühüm siyasi əlaqələr şəbəkələri mövcuddur. Təbriz, Tehran və İranın digər azərbaycanlı əhali mərkəzlərindən olan tələbələrin iştirak etdiyi məktub kampaniyaları və nümayişlər onların yaxşı təşkil olunduğunu və şəbəkələrin İrandakı müxtəlif Azərbaycan icmalarını birləşdirdiyini göstərir. 1990-cı illərin əvvəllərində İranın bütün universitetlərində oxuyan azərbaycanlı tələbələr İranda mədəni hüquqlarının genişləndirilməsinə yönəlmiş siyasi fəaliyyətdə aparıcı rol oynayırdılar. Etnik amil İrandan boyunca çoxdan qurulmuş əlaqələrin mövcudluğuna görə müxtəlif bölgələrdən olan insanların əməkdaşlığını asanlaşdırır.
Məclis müzakirələrinin analizi üzə çıxarır ki, İranda regionalizm ümumi yüksəlişdə olan trendə sahibdir. Nümayəndələrin böyük hissəsinin danışıqları öz əyalətləri üçün resurs və vəsaitlərin əldə edilməsinə həsr edilir. Onların bəyanatları və müsahibələri regional kimlik hissini əks etdirir və İrandakı bir çox azərbaycanlılar, o cümlədən özlərini ilk növbədə iranlı hesab edənlər və oradakı rejimlə əlaqəli olanlar, məsələn, Məclis nümayəndələri Azərbaycan ərazisinə bağlılıq hiss edir və onun firavanlığı ilə maraqlanırlar. Bu regionçuluq cərəyanı digər vilayətlərdən olan məclis nümayəndələrinin bəyanatlarında da özünü göstərirdi. Artan əyalətçilik mərkəzi hökumətə əlavə təzyiq və çağırış kimi inkişaf edir.
Fərqli qruplar dövlət daxilində sərhədlərin və resursların demarkasiyası məsələsində bir-biri ilə qarşı-qarşıya qalacaqsa, artan etnik tələblər İran daxilində etniklərarası qarşıdurmanı təzələyə bilər. Gələcəkdə Tehran və İrandakı etnik azlıqlar arasında hansısa konfederativ və ya federativ münasibətlərin qəbulu müxtəlif azlıq qrupları arasında münaqişələrə səbəb ola bilər. Bu tip toqquşmaların çox güman ki, əsrlər boyu mübahisəli torpaqlar və əraziyə nəzarət üçün Qərbi Azərbaycanda bir-biri ilə zorakılıqla məşğul olan azərbaycanlılarla kürdlər arasında baş verə bilər və bu, digər regional aktorlara da təsir edə bilər.[92]
Tez-tez belə bir fikir irəli sürülür ki, alt qrupların üzvləri dövlətin güc vasitələrinə nə qədər çox çıxış əldə etsə, bir o qədər də həmin dövlətlə eyniləşdirməyə meylli olacaqlar. İrandakı azərbaycanlıların nümunəsi onu göstərir ki, hakimiyyətə yiyələnmək və peşəkar bərabərlik əslində yeni əldə edilmiş struktur statusu ilə mövcud sosial status arasında tez-tez yaranan boşluqlar səbəbindən dövlət kimliyi ilə rəqabət aparan kollektivlərlə eyniliyi stimullaşdıra bilər. Bu müşahidə, qəbul edilmiş bir çox sosial mühəndislik siyasətinin potensial effektivliyinə şübhə yaradır. İranda azərbaycanlılar peşəkar və iqtisadi cəhətdən nə qədər yüksəklərə qalxıb, dövlətdə yüksək vəzifələrə sahibləniblərsə, keçmiş ədalətsizlikləri və boşluqları aradan qaldırmaq və İranın dövlətaltı qruplara münasibəti məsələsini gündəmə gətirməkdə bir o qədər maraqlı olublar. İslam Respublikası dövründə İranda azərbaycanlıların çoxu maddi sərvət, ali təhsil və hakimiyyət mövqeləri əldə edib; buna baxmayaraq, onlar İranın bir çox ictimai dairələrində hələ də kənar şəxslərdir və onların dilləri hələ də bir çox iranlılar tərəfindən fars dilindən aşağı hesab olunur. Siyasi qüvvələrin bəziləri bu tələblərə reaksiya verir və prezident Hatəmi kimi bu tələblərdən siyasi mənada yararlanıb. Hatəminin əsas tərəfdarları kimi tez-tez qadınlar və gənclər göstərilir, lakin belə görünür ki, bu siyahıya etnik azlıqları da əlavə etmək lazımdır. Azərbaycanlı kimliyinin bu yüksəlişi və onun həm mərkəz-çevrə münasibətlərinə, həm də İranda rəsmi fars dil və mədəni hökmranlığına meydan oxuması İranın siyasi arenasında mühüm məsələ olacaq və oradakı rejimin sabitliyinə təsir göstərə bilər. Üstəlik, Hatəminin İrandakı etnik hisslərə və əyalətdəki güc mənbələrinə məhdud müraciət siyasətinin İranda uzunmüddətli nəticələri ola bilər. Üstəlik, Hatəminin İrandakı etnik hisslərə və əyalətdəki güc mənbələrinə məhdud müraciət siyasətinin İranda uzunmüddətli nəticələri ola bilər. Bu siyasət qısa müddətdə onun dəstək bazasının qurulmasında faydalı olsa da, bu qruplar səlahiyyətləndirildikdən sonra onlar Hatəminin əmri ilə ikinci dərəcəli statuslarını yenidən qəbul etməyə razı olmaya bilərlər və İranda islahat mübarizəsinin bir hissəsi olaraq tələbələrə müraciət etməsi kimi, bu, İranda mübahisənin artmasına səbəb ola bilər.
[1]
[2] Tərcüməçinin əlavələri ya müvafiq başlıqla səhifənin altında, ya da “[]” işarəsi ilə mətnin daxilində verilmişdir.
[3] İrandakı azərbaycanlıların sayı ilə bağlı kifayət qədər konsensus yoxdur. Rəsmi İran mənbələri İranda aydın fars çoxluğu proqnozlaşdırmaq üçün azərbaycanlıların sayını azaltmağa meyllidir, halbuki azərbaycanlı siyasi qruplar, xüsusən də Azərbaycan Respublikasında böyük bir xalq imicini proyeksiya etmək və İranda azərbaycanlıların hüquqlarına dair iddiaları gücləndirmək üçün rəqəmləri şişirtməyə meyllidirlər. İrandakı etnik azlıqların sayı ilə bağlı əsas hesablamaların əksəriyyəti farsların ölkə əhalisinin təxminən 50%-ni təşkil etdiyini iddia edir. Azərbaycan əhalisi ilə bağlı əksər ənənəvi hesablamalar beşdə birdən üçdə birə qədərdir. İrandakı azərbaycanlı qruplar İranda yaşayan azərbaycanlıların sayı ilə bağlı daha yüksək hesablamalar dərc ediblər. İrandakı azərbaycanlı tələbə qrupları İranda 27 milyon azərbaycanlının yaşadığını iddia edir. “Varlıq” qəzetinin redaktoru Cavad Heyət İran əhalisinin üçdə birinin türk olduğunu iddia edir. Azərbaycan vilayətlərinin hüdudlarından kənarda, xüsusən də Tehranda yaşayan xeyli azərbaycanlı əhalisini, eləcə də tayfa türk əhalisini nəzərə alsaq, belə görünür ki, azərbaycanlılar İran əhalisinin üçdə birindən dörddə birini, yəni təxminən 20 milyonunu təşkil edir. Bu təxmini İranın etnik tərkibi ilə bağlı Pəhləvidən əvvəlki sorğuların əksəriyyətinin türk qruplarının İran əhalisinin ən azı üçdə birini təşkil etdiyini təxmin etməsi faktı ilə gücləndirilir.
[4] Azərbaycanlılara və onların özlərinə müraciət adlandırması üçün istifadə olunan terminlərdə çox müxtəliflik var. İstifadə olunan terminlər arasında Azərbaycan, azəri, türk və Azərbaycan türkləri var. Bu məqalədə istifadə üçün azərbaycanlı termini seçilmişdir. Azərbaycanlıların özlərinə istinadda, xüsusən də yazılı mənbələrdə ən çox istifadə etdikləri ad azərbaycanlıdır. Onlar tərəfindən istifadə edildikdə, seçim adətən neytral olur və nadir hallarda şəxsiyyət seçiminin əksi kimi əlavə məna nəzərdə tutur. Əksinə, bu, ümumiyyətlə, adət-ənənənin nəticəsidir. Məsələn, İrandakı bir çox azərbaycanlılar özlərini türk adlandırırlar, lakin onlar bu ifadəni işlətdikləri zaman ifadənin daha az ümumişlək olduğu Azərbaycan Respublikasındakı azərbaycanlılardan fərqli olaraq daha böyük Türk kimliyini nəzərdə tutmurlar.
[5] Patricia J. Higgins, “Minority—State Relations in Contemporary Iran,” Iranian Studies, V. 17, No. 1, Winter 1984, pp. 37–71; Hooshang Amirahmadi, “A Theory of Ethnic Collective Movements and its Application to Iran,” Ethnic and Racial Studies, Vol. 10, 1987, pp. 363–391; Touraj Atabaki, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century Iran (London: British Academic Press, 1993), p. 182.
[6] Bu məqalənin əsas mənbəyi İrandan olan azərbaycanlılarla aparılan müsahibələrdir. Müsahibələrin əsas metodoloji problemlərindən biri də İran İslam Respublikasında açıq sahə tədqiqatlarının aparıla bilməməsidir. İranda müsahiblərə giriş icazəsi verildikdə, rejimin hakim ideologiyasına zidd olan fikirlər barədə sərbəst danışması gözlənilə bilməz. Üstəlik, bir çox ölkələrdən olan tədqiqatçıların İrana daxil olmasına və orada sorğu keçirməsinə icazə verilmir. Belə ki, İrandakı münasibətlə bağlı müsahibələrin əksəriyyəti bu ölkədə yaşamaqda olmayan azərbaycanlılarla aparılmalı olub və hamısı İrandan kənarda aparılıb. Müsahiblərin çoxu müvəqqəti olaraq İrandan kənarda yaşayan və İranı həmişəlik tərk etmək qərarına gəlməyən tələbələr olub. Tələbələrin çoxu tez-tez İrana səfər edir və onların əksəriyyətinin yaxın ailə üzvləri oradadır. Bundan əlavə, bu tədqiqatda istifadə edilən müsahibə iştirakçılarının siyahısı təxminən 80 subyektdən ibarətdir və müxtəlif yaş qruplarının və siyasi oriyentasiyaların nümayəndələrini əhatə edir. Müsahibələrdə konkret faktlara, məsələn, bannerdə yazılanlar, nümayişdə baş verənlər, tez-tez baxılan televiziya verilişlərinin ölkə olaraq mənşəyi və s. fokuslanılıb, münasibət üzərində cəmləşməyə az hallarda cəhd edilib.
[7] For a comprehensive review of Soviet attempts to foster Azerbaijani ethnic sentiments in Iran, see David Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The Uses of Nationalism for Political Penetration (Boulder: Westview, 1987).
[8] İrandakı kürd və digər etnik qrupların İslam inqilabı zamanı etdikləri tələblər barədə məlumat üçün baxın: Shahrzad Mojab and Amir Hassanpour, “The Politics of Nationality and Ethnic Diversity,” in Saeed Rahnema and Sorab Behdad, eds, Iran after the Revolution: Crises of an Islamic State (London: I.B. Tauris and Co. Ltd, 1996), pp. 229–250.
[9] E. Ch. Babayev, “Iuzhnyi Azerbaidzhan v Iranskoi Revoliutsii 1978–1979 gg,” Cənubi Azərbaycan Tarixi Məsələləri (Baku: Elm, 1989), p. 104
[10] Bu İran təqviminin 28 Azərinə bərabərdir. Baxın: Ettela’at, 24 dekabr 1977.
[11] Müsəlmanlar ənənəvi olaraq ölümdən sonrakı qırxıncı gündə matəm qeyd edirlər.
[12] Məsələn, Resalat, 24 yanvar 1990, p. 5 (FBIS-NES-90–050, 14 mart 1990).
[13] Ayətullah Musəvi-Ərdəbili verdiyi müsahibədə özünün farsca dil qabiliyyətinin məhdud olduğunu bildirmişdi.
[14] Farsca Tehran Daxili Xidməti, 25 mart 1979 (FBIS-MEA-79–059). Azərbaycan dili İranda daha çox Türk dili adlandırılır. .
[15] Baxın: Hasan Javadi, “Research Note: Azeri Publications in Iran,” Critique, No. 8, Spring 1996, p. 85.
[16] “Ulduz” 17 yanvar 1979-cu ildə nəşr olunmağa başladı və farsca, azərbaycanca məqalələrdən ibarət idi. .
[17] Babayev, “Iuzhnyi Azerbaidzhan v Iranskoi Revoliutzii 1978–1979 gg,” p. 128.
[18] Bu gözlənti Azərbaycanın “Varlıq” və “Ülkər” jurnallarında dərc olunan ilk məqalələrdə də öz əksini tapıb.
[19] “Varliq” redaksiyası, Vol. 1, p. 3. İngiliscə tərcüməsi üçün: Ilhan Bashgoz, “Varliq” (Book review), Turkish Studies Association Bulletin, Vol. 3, No. 2, sentyabr 1979, p. 36.
[20] Muhammad Payfun, Farhang-i Azerbayjani (Tehran: Danishneye Publishing, 1983).
[21] Həbib Azərşina ilə müsahibə, 1998-ci ilin fevralı, Vaşinqton DC.
[22] Azəroğlunda təsvir edilmişdir, “fəxr etməyə haqlıyıq,” Ədəbiyyat və İncəsənət, 9 aprel 1982, s. 6.
[23] Tərcüməçi: Tehran bazarlarında çalışan tacir, sələmçi, fəhlə və s. kimi işlərdə çalışan şəxslər nəzərdə tutulur. Bazarilər ənənəvi olaraq İran siaysətində çox mühüm rol oynayırdılar.
[24] Tərcüməçi: Desentralizaisya deyərkən İranın mərkəziləşdirilmiş dövlət idarəetmə formasına son qoyulması, əyalətlərin etnik bir çərçivədə muxtarlaşdırılması nəzərdə tutulur.
[25] MXRP-ın keçmiş aktivistləri olan müsahibələrə əsaslanır.
[26] Əlavə olaraq, MXRP və Ayətullah Şəriətmədari hökumətin 1979-cu ilin may ayında “Ayandegan” qəzetini bağlamasına görə etiraz təşkil etmək məsələsində də razılaşa bilməmişdir. Şəriətmədari əhalini bu etirazlara qatılmamağa çağırarkən, MXRP insanları etirazları dəstəkləməyə çağırmışdır..
[27] Khalq-e Musulman, 1 sentyabr 1979 (15 Mehr 1358), s. 8.
[28] Əncümən-i Azərbaycanın manifesti, Varliq, No. 1, 1979, ss. 10–11.
[29] Adı keçən yerdə. Bundan sonra A.k.y
[30] İran İslam Respublikasının Konstitutsiyası, Keyhan, 17 noyabr 1979.
[31] Azərbaycanca Təbriz Daxili Xidməti, 2 dekabr 1979 (FBIS-MEA-79–234).
[32] 1979-cu ilin iyununda Təbrizdə bir neçə etiraz aksiyası keçirildi və Müqəddəm Marağayinin Şərqi Azərbaycan Ostanının ostandarı vəzifəsinə təyin edilməsi, ostanın rəsmi mediasında senzuranın ləğv edilməsi tələb edildi. Marağayi MXRP tərəfindən dəstəklənirdi və yaxın bir şəkildə Şəriətmədari ilə əlaqələndirilirdi.
[33] Şahidlərlə olan müsahibələrə əsaslanır. Həmçinin bax: Sepehr Zabih, The Iranian Military in Revolution and War (New York: Routledge, 1988), pp. 126, 237.
[34] Azərbaycanca Təbriz Daxili Xidməti, 7 dekabr 1979 (FBIS-MEA-79–238, Supplement 036)
[35] Hadisəyə şahidlik etmiş şəxslərlə aparılan söhbətə əsaslanır..
[36] İspanca AFP, 6 dekabr 1979 (FBIS-MEA-79–237).
[37] İki iştirakçə ilə aparılmış müsahibəyə əsaslanır..
[38] Ayətullah Şəriətmədarinin oğlu Həsən Şəriətmədari ilə aparılan müsahibəyə əsaslanır. i
[39] Görünür 9 dekabrda baş vermişdir. Tehran Times, 10 dekabr 1979 və Həsən Şəriətmədari ilə olan müsahib. i
[40] Nicholas M. Nikazmerad, “A Chronological Survey of the Iranian Revolution,” Iranian Studies, Vol. 13, Nos. 1–4, 1980, p. 366.
[41] Tehran Times, 12 dekabr 1979.
[42] Ervand Abrahamian, Radical Islam: The Iranian Mojahedin (London: I.B. Tauris & Co. Ltd, 1989), pp. 59–62. Abrahamian prezidentliyə seçkilərdə və 1980-ci ildəki parlament seçkilərində azərbaycanlıların aktivliyinin aşağı olduğunu qeyd edir.
[43] Nikola B. Schahgaldian, The Iranian Military Under the Islamic Republic (Santa Monica: Rand Corp., 1987), p. 143.
[44] Tudənin və digər sol hərəkatların aktivistlərinin çoxu azərbaycanlılar idi..
[45] Cottama görə, Pəhləvi dövründə azərbaycanlıların çoxu hərbi xidmətlərini özlərinin doğma əyalətlərində azərbaycanlı zabitlərin əmri altında yerinə yetirmişdirlər, bu əsasən səfərbər edilənlərin dil problemləri və nəqliyyat xərclərinə görə belə idi. Baxın: Richard W. Cottam, Nationalism in Iran (Updated Through 1978) (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1979), p. 130.
[46] Bu iddia H.E. Chehabi tərəfindən edilmişdir, “Ardabil Becomes a Province: Center—Periphery Relations in Iran,” International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, 1997, p. 235.
[47] Məsələn, baxın: Ədəbiyyat və İncəsənət, 15 iyun 1984, s. 4; Sönməzin məktubu (25 oktyabr 1986-cı il tarixli) və poeması, Ədəbiyyat və İncəsənət, 12 dekabr 1986, s. 4.
[48] “Chand Pishnahad Bara-ye Taqviyat-e Zaban-e Azeri,” Keyhan, 15 June 1988, p. 2.
[49] Tehran universitetlərində tədris alan azərbaycanlı tələbələrin İran Məclisindəki azərbaycanlı deputatlara məktubu (farsca), 1994-cu ilin iyunu (nəşr edilməmiş).
[50] Məsələn, ‘Abed Alkarim Manzuri Khamena, Mukalemat-e Ruzmarah-e Turki-Farsi (Türkcə-Farsca Meamuli Danışıqlar) (Tehran, 1993).
[51] Tərcüməçi: Pidgin bir-birilərindən fərqli dilləri danışan, öz ana dilləri ilə kommunikasiya qurmaları mümkün olmayan, birdən çox qrupun öz aralarında kommunikasiya qurmaq üçün istifadə etdikləri dilləri ifadə etmək üçün dilçilər tərəfindən istifadə edilən termindir
[52] Hüseynqulu Səlimi, “Təbriz radiosuna və verilişlərinə bir baxış,” Varliq January—aprel, 1992, ss. 38–48.
[53] “İran Preizdenti Hatəmiyə məktub,” 5 may 1998, Qurtuluşda çap edilmişdir, 1999-cu ilin yazı (farsca), s. 54.
[54] Tehran universitetlərində tədris alan azərbaycanlı tələbələrin İran Məclisindəki azərbaycanlı deputatlara məktubu
[55] Salam, 21 may 1995.
[56]A.k.y.
[57] 1960-1970-ci illərdə sərhəd şəhərlərində dalğası yaxşı qəbul edilən Bakı televiziyalarına tez-tez baxılırdı.
[58] Baxın: Chehabi, “Ardabil Becomes a Province: Center—Periphery Relations in Iran,” pp. 235– 253, müəllifin yeni vilayətin yaradılması motivləri və baş verən proseslərlə bağlı fikirlərinin dərindən müzakirəsi üçün.
[59] Sabalan və Səhənd ərdəbil bölgəsində olan iki əsas dağdır. Azərbaycanlılar Sabalana Savalan deməkdədirlər.
[60] Əlirza Həmididən Ərdəbil ostanının yaradılması barədə məktub (farsca), Varliq, oktyabr—dekabr, 1992, ss. 109–110.
[61] IRNA in English, 15 oktyabr 1992.
[62] Resalat, 13 yanvar 1993, p. 5.
[63] A.k.y.
[64] Resalat, 12 Aprel 1993, p. 5.
[65] A.k.y.
[66] Tehran universitetlərində tədris alan azərbaycanlı tələbələrin İran Məclisindəki azərbaycanlı deputatlara məktubu
[67] Ölkə universitetlərində tədris alan Meşkinşəhr tələbələrinin İran İslam Respublikası hökumətinə məktubu, Varliq, aprel—iyun 1994, ss. 93–96 (orijinal olaraq həftəlik Omid-e Zencanda nəşr edilmişdir).
[68] Bu orqan haqqında tapılan ilk istinad 1993-cü ilin aprelindədir. Baxın: Resalat, 7 aprel 1993, s. 3.
[69] Reuters World Service, 27 iyul 1993
[70] Turan, 7 aprel 1995.
[71] Məhəmməd Çöhrəqaninin seçki platforması, 1996 (nəşr edilməmiş). Bu onun seçki kompaniyasının bir hissəsi kimi geniş bir şəkildə paylanılmışdır.
[72] Ölkə universitetlərində tədris alan Meşkinşəhr tələbələrinin İran İslam Respublikası hökumətinə məktubu,
[73]A.k.y.
[74] A.k.y.
[75] A.k.y.
[76] Resalat, 19 aprel 1993, s. 5.
[77] IRNA in English, 13 Aprel 1993.
[78] Resalat, 14 aprel 1993, s. 5.
[79] Salam, Reuters tərəfindən qeyd edilmişdir, 25 may 1992.
[80] Jcavad Heyət, Varliq, aprel—iyun 1994, ss. 25–30; “Xocalı,” Varliq, aprel—iyun 1992, ss. 31–33; “Şəhidlər,” Varliq, yanvar—may 1995, ss. 135–136.
[81] Ayətullah Musəvi-Ərdəbəli 1990-cı ilin yanvarında verdiyi bəzi cümə xütbələrində farsca etdiyi təqdimatların sonunda ərəb dilində xütbə vermək əvəzinə Azərbaycan dilində danışacağını bildirmişdi. Hərdən azərbaycanca xütbələri zamanı o, Sovet Azərbaycanındakı azərbaycanlılara müraciət edərək onların vəziyyətindən duyduğu üzüntünü dilə gətirirdi.
[82] Məsələn, baxın: IRNA in English, 31 avqust 1993.
[83] For example, Alexandre Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide (Bloomington: Indiana University Press, 1986), p. 144.
[84] IRNA in English, 14 yanvar 1990.
[85] IRNA in English, 26 fevral 1993.
[86] Məsələn, baxın: IRNA in English, 22 fevral 1993.
[87] IRNA in English, 14 fevral 1996.
[88] Resalat, 8 mart 1993, ss. 5–6. 84. Resalat, 23 dekabr 1992, pp. 5
[89] Resalat, 23 dekabr 1992, ss. 5–6.
[90] Bu rəqabət bir çox mərkəzlərin diasporları ilə münasibətlərində adi haldır. İsrail ilə yəhudi diasporası və fələstinlilər arasında rəqabətin müzakirəsi üçün baxın: Gabriel Sheffer, “A New Field of Study: Modern Diasporas in International Politics,” in Gabriel Sheffer, ed., Modern Diasporas in International Politics (London: Croom Helm, 1986), pp. 10–11.
[91] Müsəlman və iranlı kimlikləri arasındakı əlaqə İranda geniş əhali arasında müzakirə olunur və xüsusilə İslam İnqilabı dövründə mübahisəli idi.
[92] Məsələn, 1979-cu ilin aprelində Qərbi Azərbaycan ostanının Nəqədə bölgəsində kürdlər ilə azərbaycanlılar arasında açıq-aydın torpaq paylanması üstündə toqquşma meydana çıxmışdı
