Bu yazı İranda millətçiilik və millətquruculuq məqalələrinin II hissəsinin ardı mahiyyətindədir.
Tarix barədə
XIX əsr tarixçiləri krallara, imperatorlara müşavirlik etmiş, Almaniyada və İtaliyada dövlətlə millətin birliyinin qurulmasına rəhbərlik etmiş, müxtəlif zamanlarda prezidentlə baş nazir belə yetişdirməyi bacarmışdılar. Buna qədər (yəni XIX əsrə qədər) monarxlara, onların müxtəlif mahiyyətli rejimlərinə legitimlik qazandırmaqla məşğul olan tarixçilər bu əsrdən etibarən artıq millətlərə və onların suverenlik mübarizələrinə legitimlik qazandırmaqla məşğul olmuşdular. Bu dövrdə onların ən böyük uğurları, sözsüz ki, bir çox filosofa hər şeyin tədrici inkişaf baxımından, yəni qısaca tarixi olaraq anlaşılması lazım olduğuna inandırmaq olmuşdu. Keçmişi bilməyin də yaratdığı cəsarətlə inqilablara yön verən tarixçilər artıq XIX əsrdə tarixi bir elm kimi digərlərinə qəbul etdirməyi bacardılar. Elə buna görədir ki, Tomas Karleyl: “Bəzi millətlər kəramət sahibi, bəziləri isə deyillər, fəqət bütün insanlıq içində tək bir qəbilə yoxdur ki, tarixə həvəs etməyəcək qədər kobud olmuş olsun, hətta bunların bəziləri beşə qədər saymağı belə bacarmayacaq haldadır”,- deyə qeyd edirdi.
Ötən əsrdən etibarən akademik dairələrdə “niyə tarix?” sualları verilməyə başladı. Oqust Komtenin başlatdığı axıma görə tarix insan yaşamı barədə faktları, hadisələri kəşf etməli və onu xam maddə halında emal etməli idi, bu faktlardan insan oğlunun yoluna işıq saçacaq nəticələri çıxarmaq isə sosial elmçilərin işi olacaqdı.[1] Tarixçilərin bu şübhəçilik qarşısındakı reaksiyaları təəccüb və etirazdan ibarət olsa da, texniki yeniliklərə, riyazi yanaşmalara, sistem analizlərinə və sairə düşkün dünyada tarixçilər tədricən qavramsal münaqişələrin içərisinə yuvarlanmışlar.
“Niyə tarix?” sualı verilməyə başlayanda tarixçilər əvvəldən bəri verdikləri cavablara sığınmağa başladılar: tarix əxlaqi və praktiki dərslər verən müəllimdir, tarix keçmişə duyulan heyranlıq hissinə bir cavabdır, tarix insanın marağını təmin etməyə kömək edən vasitədir, tarix köhnə və yeni rejimlərin haqlılıq ehtiyacıdır və təbii ki, tarix bir elmdir. Təcrübələr aparmağı və bunların nəticələrini rəqəmlərlə ifadə etməyə olan düşkünlüklərindən ötəri gərəkli müasir diqqəti görən psixoloqlar belə zamanın bütün var oluşun təməl səviyyəsi olduğunu və “hal-hazırkı an” olaraq təcrübə etdiyimiz “psixoloji” indinin müddət olaraq sadəcə saniyənin 1/50-i uzunluğunda olduğunu kəşf etmişdirlər. Gündəlik həyatda indi ilə daha uzun bir müddətin nəzərdə tutulduğunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur, qaçınılmaz olan gerçək insan həyatının sadəcə indiki zamanla məhdud olmadığı, 3 ayrı dünyada birdən yaşadığıdır: var olan, var olmuş olan və var olacaq olan.[2] Qavramsal olaraq bunların bir-birindən fərqli olduğunu bilsək də, həmçinin bir-birilərinə bir çox yöndə təsir etdiklərini qəbul edirik. Çünki indiki zamanın şərtlərində və gələcək gözləntilərdə meydana gələn hər dəyişim keçmişə aid düşüncəmizi yenidən nəzərdən keçirməyimizə səbəb olur.
Bu altbaşlıqda müzakirə edəcəyimiz məsələ də elə budur – tarixin indi və gələcək kontekstində keçmişimizi necə dəyişdirdiyi və ya formalaşdırdığıdır. Nadir hallarda olsa da, bunun əksinin də şahidi olmaq mümkündür. Tarixi elm kimi digərlərindən fərqləndirən də budur. Biz tarixin keçmişdən istifadə edərək və ya keçmişi indi və gələcəyin tələbatı əsasında “kəşf etməsindən”, indini və gələcəyi qurma – bizim nümunəmizdə bu millətin qurulması olacaq – bacarığından Pəhləvi İranı nümunəsində bəhs edəcəyik.
Tarix millətin qurulmasında nə kimi rol oynayır? Bu suala cavab verərkən ilk öncə bildirməliyik ki, modern millət rasional bir dizaynın tarix çərçivəsində irrasional elementlərlə inşasıdır.[3] Burada akademik tarixlə milli tarix anlayışlarının fərqli olduğunu qəbul etməliyik, yəni tarixdə hadisələrin həqiqətən necə olmasını akademik tarix öyrənərkən milli tarix dizayn edilən millətlərin daxildə özünəinamı və birləşdiricisi, xaricdə də legitimləşdirici olacaq formada icad edilən keçmişdir. Mazzini 1857-ci ildə bir xalqın millət olaraq təsnif edilə bilməsi və millət-dövlətin qurula bilməsi üçün lazım olanları 4 maddədə ifadə etmişdir: tarixi bağ, yazılı milli ədəbiyyat, yerli intelektualların varlığı və sübut edilmiş fatehlik bacarığı. Göründüyü kimi bu 4 maddədən ən az 3-ü yalnız milli tarix vasitəsiylə möhkəmləndirilə bilər.
Tarixşünaslığın keçmişi uzun olmaqla birlikdə, tarixin ayrı bir elm sahəsi halına gəlməsi nisbətən yeni bir hadisə hesab edilə bilər. Belə ki, akademik tarixçilik yalnız XIX əsrdə fomalaşa bilmişdir.[4] Avropanın ilk akademik tarix bölmələri 1810-cu ildə Berlin Universitetində, 1812-ci ildə Sorbonda qurulmuşdur, fəqət bu yeni elm sahəsinin kütləviləşməsinə uzun zamana gərək olmayacaqdı.[5] Tarixin akademik mahiyyətə gec qovuşmasına baxmayaraq, Avropada çox sürətli yayğınlaşan elm və maraq sahəsinə çevrilməsinin ardında yüksək siyasi mahiyyət və ciddi legitimləşdirə bilmə bacarığına sahib olması yatmaqdadır.
Tarixin bu xüsusiyyətləri ilk dəfə dövlətlər tərəfindən istifadə olunmuşdur. XIX əsrin dövlətləri tarix məsələsində universitetlərə, institutlara, cəmiyyətlərə və jurnallara təmin etdikləri iqtisadi mənbələr və digər imtiyazlar qarşısında tarixçilərdən öz millətçiliklərinə arxivlərdən elmi təməl təmin edəcək sübutlar tapmalarını istəmişdilər.[6] Bu məqsəd uğrunda demək olar ki, Avropanın hər yerindəki tarixçilər durmadan öz ölkələrinin milli tarixlərinə xas xüsusiyyətlərini yaratmaqla məşğul olmuşdular.[7] Tarixçiyə yüklənən tapşırıq əslində yeni bir modern varlıq olan millətə və millət-dövlətə keçmiş yaratmaq, bu yeni varlığı qədimləşdirmək idi. Beləcə, gerçəkdə nə qədim, nə də təbii olan millətlər bu “sifətlərini” – “milli tarix” adlandırılan və çox yeni yaradılmış – müzakirələr vasitəsiylə özlərini inşa etmişdilər.[8] Buna görə də tarix millətçiliyin və millət ola bilmənin diqqət mərkəzi olmuşdur.[9]
Millət tarix yaradaraq gerçəkləşdirilən xüsusi bir bütünləşdirmə olaraq meydana çıxmışdır və buna görə də öz tarixi ilə əlaqədar anlayışı olmayan millətin varlığından söhbət belə gedə bilməz.[10] Millət insanları nə olduqları əsasında deyil, onların keçmişdə nə olduqları barədə sahib olduqları xatirələrin əsasında bir araya gətirir. Bir millətin tarixi tərifdən başqa tərifi yoxdur.[11] Bunda modernliyin müqəddəs olanların təsirini azaltması ilə cəmiyyətin ortaq yaddaşının əvvəlki ilə müqayisədə əhəmiyyət qazanmasının təsiri vardır.[12]
Beləcə, millətləşmənin başladığı XIX əsr boyunca dövlətlər tarixçilərdən keçmişi gözdən keçirərək öz yaşadıqları çağda bir millətin varlığını legitimləşdirəcək, sübut edəcək məlumatları tapmaq, ya da yaratmaq, milli kültürün təməllərini, özünü ənənələri, simvolları, mərasimləri vasitəsiylə üzə çıxarmaq, ya da dizayn etmək üçün yararlanmışdılar. Bunun əyani nümunələrindən birini də biz Pəhləvilər sülaləsi tərəfindən idarə olunan İranda görürük. Bunu Pəhləvilər dini qurumları (bu yuxarıda nümunə kimi göstərilən müqəddəsliyi) neytrallaşdırdıqdan, cəmiyyətdən çıxarmağa çalışdıqdan sonra tipik monarxiya kimi legitimlik problemi yaşaması ilə də əlaqələndirmək olar. Dinin monarxiyanı legitimləşdirən xüsusiyyətlərindən imtina edən Pəhləvilər, cəmiyyəti “avropalılaşdırmaq”, keçmiş etnoslar toplusu olan şahlıq ərazisini millət-dövlətə transformasiya edə bilmək üçün tarixşünaslıqdan geniş ölçüdə istifadə etmişdilər. Bəs Pəhləvilər dövrü İran tarixşünaslığının əsas xüsusiyyətləri nə idi? Yazının geridə qalan hissəsində bundan bəhs edəcəyik.
Pəhləvilər dövrünün tarix araşdırmaları barədə qısa arayış
Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə aparılmış tarixi təqdiqatların və yazılmış tarix kitablarının ümumi xüsusiyyətləri onların hamısında İranın qədimliyinin, ariyanlığının, möhtəşəm dövlətlərinin VII əsrdə geridəqalmış ərəblər tərəfindən işğalını və beləliklə də, bu hadisədən sonra da İranın geri qalmağa başladığını xüsusi vurğulamaqları ilə xarakterizə oluna bilər. Həmçinin keçmişin kompleks formada qavranılması, bu kompleks qavranılmanın İranın ərazi və mədəni bütövlüyünə xidmət etməsini də qeyd etməliyik. XX əsrdə bir çox dövlətlərdə bu tendensiya gündəmdə idi (məsələn, Yunanıstan, Türkiyə, İtaliya, Misir, bəzi Sovet İttifaqı ölkələri). Müqayisəli tarixlə tarixi hekayələr əsasında keçmişin yüksəldilməsi fonunda son dönəmlərin lənətlənməsi, ölkənin xaos içində olması, milli baxımdan alçaldılması qabardılır və sülalə hakimiyyəti dövründə sabitlik, siyasi-iqtisadi-mədəni inkişafdan ağız dolusu yazılırdı. Bununla da oxucuya müqayisəli iki hekayə təqdim olunur və ondan seçim etməsi istənilirdi: alçaldılma ilə xarakterizə olunan yaxın keçmişmi, yoxsa o qədimdəki möhtəşəmliyə, dünya imperiyasına geri dönməyi məqsədləyən, sabitlik və inkişaf gətirən hazırkı idarəetməmi? Bu keçmişin təriflənib göyə qaldırılmaq yanaşması hətta rejimə müxalif olan millətçilərin belə etirazı ilə qarşılaşmırdı. Keçmişi tərifləməkdə rejimlə həmfikir olan bu qrupun isə liberal daha azad cəmiyyət qurma şanslarını itirdikləri yaxın keçmişin lənətlənməsi məsələsində öz fərqli motivləri var idi.
İlk Pəhləvi dövrü (1925-1941) tarixşünaslığı Qacar və Məşrutə dövrü tarixşünaslığından daha əhatəli və kompleks olmasına baxmayaraq, bir çox əskikliklərə sahib idi. Annalistik xronologiya üslubunun ölməsinə və saray himayədarlığının azalmasına baxmayaraq, tarixşünaslıq özünü dövlətin əllərindən qurtara bilməmişdi. Tarixə propaqanda vasitəsi kimi baxılması ona akademik yanaşılmanı zəiflədirdi, həmçinin arxiv materialların da azlığı fonunda bu vəziyyət bir az da çətinləşirdi. Lakin Pəhləvilərin hakimiyyətinin ikinci dövründə bu problemlərin bəziləri aradan qaldırıldı və əsasən, Tehran Universitetinin tarix ixtisaslı alimləri tərəfindən nüfuzlu və akademik kitablar nəşr edildi. Bu kitabların bir çoxu hələ də aktuallığını saxlamaqdadır.
Pəhləvilər dövrünün tarix şüuruna görə, ərəb və monqol istilaları İranın əxlaqi və mədəni baxımdan geridəqalmışlığının səbəbi kimi qələmə verilirdi. Milli şüurun inşası üçün həyati əhəmiyyət daşıyan “milli faciələrin” də tapılması lazım idi. Buna uyğun olaraq isə XIX əsr boyunca Qərb imperializminin irəliləməsi fonunda İranın (o dövrdə Qacarlar sülaləsi tərəfindən idarə edilirdi) geriləməsi seçildi. Farsca arxiv və digər mənbələrin artıq daha əlçatan olması və Qərbdə də bu barədə elmi araşdırmaların olması işi nisbətən asanlaşdırırdı. Lakin ümumi olaraq qeyd etməliyik ki, Pəhləvi dövrünün tarixçiləri üçün (onların arasında xeyli sayda fərqli ixtisasdan olan şəxslər də var idi) Qacarlar və Pəhləvi dövrünü araşdırmaq o qədər də maraqlı olmamışdır.[13] Akademik metodoloji yanaşmaya sahib olan tarixçilər Qacar və Pəhləvi dövrlərini tarixi araşdırmalara məruz qalmaq üçün çox yaxın keçmiş kimi dəyərləndirirdilər və yalnız ara-sıra sənədlərin və ya əlyazmaların nəşri ilə məşğul olurdular. Əsas maraq dairəsi isə müasir farslığa əsaslanan iranlı kimliyinin inşa edilə biləcəyi münbit zəmin olan uzaq keçmiş, xüsusən Əhəmənilər dövrü idi. Tarixçiləri maraqlandıran digər dövrlərdən biri də Elxanilər dövrü idi. Monqol istilası ümumilikdə faciə və geriyə yuvarlanma kimi qiymətləndirilsə də, Elxanilər dövrü onlar üçün İranın coğrafi olaraq daha da müəyyənləşməsi baxımından əhəmiyyətə malik idi. Bu işdə uzun müddət qərbdə fəaliyyət göstərmiş və fars dilli ədəbiyyat sahəsində dünya səviyyəli şəxslərdən hesab olunan Məhəmməd Qəzvininin də xüsusi rolu olmuşdur.[14]
Qərb tarixçiləri tərəfindən müasir İranın formalaşmasında əsas təməl daşlarından biri olaraq hesab edilsə də, Səfəvilər dövləti Pəhləvi dövründə kifayət qədər araşdırılmamış sahələrdən biri olaraq qalmışdır.[15] Bu dövrə aid yazılmış azsaylı tarix əsərlərindən biri olaraq Nəsrallah Falsafinin farsdilli mənbələrə və Avropada nəşr edilmiş əsərlərə istinad edərək yazdığı Şah I Abbasın bioqrafiyasını göstərmək olar. Əsərdə Səfəvilər dövləti tərkibindəki taciklər dövlətin stabilliyinin və gücünün qarantı kimi təqdim edilsə də, qızılbaşlar mənfi qiymətləndirilmişdir. Türklərdən təşkil edilmiş bu elit Səfəvi ordusu o dövrdə, əsasən, mərkəzdəki siyasəti xoş qarşılamayan Azərbaycan türklərinin faktiki olaraq əcdadları idilər. İran əsilli Qərb tarixçisi Abbas Əmanətə görə, belə bir yanaşma ilə Falsafi o dövr İran kimlik quruculuğunun, yəni fars milli kimliyinin və onun dayanıqlığının incə təsdiqi kimi dəyərləndirilməlidir. Hər bir halda, Səfəvi dövrü tarixşünaslığı İsgəndər bəy Münşi Türkmanın, Həsən bəy Rumlunun, Məhəmməd Rəfi Ənsarinin əsərlərinin nəşr edilməsindən, Məhəmməd İbrahim Bastani-Parizinin Səfəvi dövrü sosial və iqtisadi tarixi barədə kitab yazmasından o tərəfə gedə bilmədi.[16]
Pəhləvi dövrünün tarixşünaslığının özünəməxsusluqlarından biri də Məşrutə dövrünə xüsusi marağın olmasında idi. Dövlətin zəifliyi, xarici dövlətlərin müdaxiləsinin qabardıldığı şəraitdə Məşrutə inqilabının araşdırılması zamanı radikallar – ifrat azadlıqçılar və Babilər kimi dini cərəyanlar tənqid obyektinə çevrilirdi.
Bu dövrlə əsas tarixi araşdırmanı Əhməd Kəsrəvi etmişdir. Əvvəlcə erkən dövr tarixi ilə bağlı araşdırmaları ilə güclü tarixçi olduğunu sübut edən Əhməd Kəsrəvi Məşrutə hərəkatı ilə bağlı iki əsər yazmışdır – Tāriḵ-e hejdahsāla-ye Azarbāyjān və Tāriḵ-e mašruṭa-ye Irān.[17] Əhməd Kəsrəvi nə qədər güclü tarixçi olsa da, əsərlərində millətçi hisslərdən qaynaqlanan yönləndirmələrə yol verirdi və əsas qaynaqları da özünün xatırladıqları, insanların danışdıqları və dövri mətbuatda qeyd edilənlər idi.[18] Bütün bunlarla yanaşı, bu əsərlər o dövr tarixini öyrənmək üçün hələ də öz aktuallığını saxlamaqdadır.[19]
Pəhləvilərin məqsədi
Pəhləvilərin millətquruculuğa başlaması Avropada ari irqi nəzəriyyəsinin zirvəyə çatdığı zamana təsadüf edir. Bu baxımdan Rza şah dövrünün digər millətqurucu xadimlərindən daha şanslı idi[20], çünki ona lazım olan narrativ artıq Avropada hazırlanmışdı. XVIII əsrdən Avropada başlayan ariyanlıq araşdırmaları elə bir səviyyəyə gəlib çatmışdı ki, bütün sivilizasiya qurmağı bacarmış cəmiyyətlərin kökü onlara (arilərə) çıxardılırdı. Ari olmayan cəmiyyətlər ya görməzdən gəlinir, ya çox kiçildilir, ya da ümumiyyətlə, onların mədəniyyət yarada bilməyəcəyinə əvvəlcədən hökm verilirdi.[21]
Fars dilinə və irsinə əsaslanan iranlı milli kimliyi qurmağı hədəfləyən Pəhləvilər bununla ortaq tarix anlayışı ilə coğrafi birliyə nail olmaq istəyirdilər. İranda fərqli dillərdə danışan etnoslar məskunlaşsa da, hakim tarix nəzəriyyəsinə görə onların hamısı iranlı idi, yəni ari soylu. Bu kateqoriyaya girməyən etnoslarla məsələyə gəldikdə isə – məsələn, Azərbaycan türkləri – fərqli yanaşma tətbiq edilirdi. Hakim nəzəriyyəyə görə indi türkcə danışanlar əslində türk deyildirlər və onların türkləşməsi yalnız XI əsrdəki təsadüf nəticəsində baş vermişdir. Əslində, azəri olan bu türklər yenidən əsl kimliklərinə,yəni ariyan soylu olan azəri kimliklərinə geri dönməlidirlər. Rəsmi dövlət tarix dərsliklərində İslamdan əvvəlki dövr iranlılarının hərbi bacarıqları təsvir edilirdi. İrqi fərqliliklərə xüsusi önəm verilir və iranlıların arilərin və ya ağ irqin nümayəndələri arasında xüsusi yerə sahib olduqları vurğulanırdı.[22] Bununla da Azərbaycan türkləri kimi etnik azlıqlara, əslində seçim şansı təqdim edilirdi, ya əsl kimliklərinə, yəni “dünyanın ən mədəni və ən qədim millətinə/irqinə” olan ariliyə “geri dönəcəklər”, ya da dərsliklərdə, dövri mətbuatda təqdim olunan “barbar, dağıdıcı, mədəniyyət sonsuzu qövmlərin” uzantısı olaraq yaşamağa razı olacaqdılar. Elə buna görədir ki, bu dövrün görkəmli intelektuallarından biri olan və əslən elə Azərbaycan türkü olan Seyid Həsən Tağızadə “azərilərin”türkcə danışmasının sadəcə tarixi yanlışlıq olmasını və onların tədricən öz əsl dillərinə, yəni fars dilinə geri dönəcəklərini bildirmişdi. Onun üçün bu, cəmiyyətin tarix qarşısındakı tapşırığı, öhdəliyi idi.
Tarixşünaslıq sayəsində midiyalılar və farslar yenidən canlandırılır və “Avestada”, “Şahnamədə” adı keçən əfsanəvi Pişdadilər və Keyanilər sülaləsindən fərqli olaraq, yeni narrativlər Avropanın “elmi həqiqətləri” kimi təqdim edilməkdə idi. Pəhləvi intelligensiyasının gözündə irqi nəzəriyyə Avropa elminin məhsulu idi və nəhayət ki, “İrana və iranlılara dair əsl həqiqətlər üzə çıxmışdı”. Həmçinin yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, əsas məqsədlərdən biri də dini dairələrin islahat və modernləşməyə olan müqavimətini qırmaq idi. Bunun üçün lazım olan hekayəquruculuğunda da irqi nəzəriyyə yardıma gəlirdi.
Rəsmi tarix dərsliklərinə və tarixşünaslıq ana cərəyanına görə İran ərəb hücumlarına, yəni semit dini olan İslam dinini qəbul edənə qədər güclü, bir növ dünyanın mərkəzi olmuşdur. Ari və semit dünyaları arasındakı toqquşmalar qabardılmaqla yanaşı, İslam dininin (“əslində irqi düşmənin dini”) qəbul edildikdən sonra İranın geridəqalmışlıq dövrünün başladıldığı bildirilirdi. Bunun ardınca türk və monqol hücumları, işğalları milli faicələr kimi təqdim edilirdi. Bunda iki məqsəd güdülürdü: millətin formalaşdırılmasında milli faciələr vasitəsiylə istifadə olunan tarixi ortaqlıq hissinin yaradılması və islamın qəbulunun zəifləməklə eyniləşdirilməsi idi. “Əgər vətəndaşlar, millətin fərdləri bir daha işğala və talana uğramaq istəmirdilərsə, tarixi səhvlərdən nəticə çıxarmalı və özünə geri dönməli idi. Onun özü isə Avropa və onun mədəniyyəti idi, bir halda ki, bunu Avropanın özü kəşf və elan etmişdir”.[23] Qısası, İranın milli tarix yanaşması qərblilərin şərqşünaslıq konsepsiyasını idxal etmiş və zaman içində iran millətinin irqi və linqivistik davamlılıq baxımından etnogenezini izah etmişdir.[24]
Dövrün millətçi diskursuna uyğun olaraq siyasi tarix və buna əlavə olaraq da islahatçı-modernist düşüncənin inkişafı əsas məqsəd kimi güdülmüşdür. Pəhləvi intelligensiyasının üzvləri olan tarixçilərin əsas araşdırma mövzularını İranın Avropa güclərindən geridə qalmasının səbəbləri, onun inkişaf etməsi önündəki əsas maneələr, həmçinin şahın modern imicini təmin etmək üçün tarixi qeydlərin yenidən “nəzərdən keçirilməsi” təşkil edirdi. Gündəlik media ilə yanaşı, tarix araşdırmaları və yayımları şahı keçmişdəki fars qəhrəmanlarının müasir dövrdəki davamçısı və milləti vəd olunmuş torpaqlara aparacaq şəxs kimi təqdim edilirdi.[25]
Bütün bunlar araşdırılarkən yuxarıda bəhs etdiyimiz tarix elminin xüsusiyyətlərindən yararlanılırdı – keçmişdən nümunə gətirilərək hal-hazırkı istəklərin legitimləşdirilməsi və insanları buna inanmağa sövq etmək. Tarixçilərin bundan əlavə də tapşırıqları var idi – keçmişdə sadəcə Şərq imperiyası kimi təhvil aldıqları və bir çox etniki özündə ehtiva edən təbəələri primordialist əsaslarla millət olduqlarına inandırmaq. Bu tarixi əsərlərə görə hələ Əhəmənilər dövründən etibarən İran həmişə millət-dövlət olmuşdu. Zərdüştlük (milli din), fars dili (milli dil) bütün iranlılar tərəfindən qəbul edilmiş, iranlıların milli və imperiya sərhədləri (İran-şəhr və İran-zəmin) formalaşmışdır. Onlara görə, millət olma yolunda XIX əsr boyunca Avropa dövlətlərinin mübarizə apardıqları bu qavramlar hələ çox-çox əvvəldən İranda mövcud idi. Təbii ki, öz-özlüyündə milli din, milli dil və milli sərhədlər (?) bütün bunların nə qədər milli ola bilməsi sualını bir kənara buraxsaq belə, hələ millət ola bilmək demək deyil. Çünki millət ola bilmə üçün vacib digər şərtlərin də ödənməsi gərəklidir. Buna misal olaraq, milli iqtisadiyyatı, psixologiyanı və ən əsası icmanı təşkil edən insanların təbəə düşücəsindən təkamül edərək vətəndaş, fərd olması, yəni təbəə icmasının şüurlu siyasi icmaya təkamül etməsi. Halbuki bütün bunlar nəinki 2500 il öncəki İranda, dünyanın heç bir yerində mövcud deyildi. Millət modern bir hadisədir və kənd təsərrüfatı cəmiyyətlərində formalaşa bilməsi qeyri-mümkündür.[26]
Nəticə
İran bu dövrdə elə indiki kimi dil baxımından bir-birindən fərqli çox saylı etnik topluma sahib idi. Həmçinin dövlət tərəfindən dəstəklənən nəşrlərdə Qərb sivilizasiyası yüksək qiymətləndirilir və əslində, İranın da irqi olaraq bu sivilizasiyaya aid olduğu qeyd olunurdu. Hətta Pəhləvilər sülaləsinin ikinci şahı avropalı səfirlə görüşü zamanı özlərini (yəni, iranlıları) “Asiyanın avropalıları” deyə tərif etmişdi. Lakin reallıq tamamilə fərqli idi. Kiçik elita xaricində İrana bu cür baxışı insanlar qəbul etmirdilər, ya da ümumiyyətlə bundan xəbərsiz idilər. Nəzər almalıyıq ki, bu cür “kəşf edilmiş keçmiş və gələcək” və ya “aid olma” millət ola bilmədə həyati əhəmiyyətə malikdir, lakin bu proses zamanı dövlətin güclü, mərkəzləşdirilmiş təhsil sisteminə sahib olması lazımdır. Lakin Pəhləvi İranı bu dövrdə elitanın düşüncələrini xalqa əks etdirə biləcək nə təhsil sisteminə, nə də bunu həyata keçirə biləcək insan gücünə sahib deyildi. Fikrimizcə, hal-hazırda İranda müşayiət olunan etnik narazılıqların və hakim teokratiyanın özünün “etnoslar üstü”, sırf dini (məzhəb) aidiyyatını qabartmasının əsas səbəblərindən biri də budur.
Hər bir halda şahın tarix elminin müşayiəti altında aparılan modernləşmə prosesinin məqsədlərindən biri də daxildə Avropa nümunəsində homogen millət təşkil etmək istəyi idi. Bu o dövrkü İran tarixinə qədər görünməmiş miqyasda və kütləvilikdə idi, lakin ümumi götürdükdə Pəhləvilərin aid olmağa çalışdıqları/iddia etdikləri sivilizasiya ilə aralarındakı fərqi nəinki ört-basdır etmək, heç gözlə görünən dərəcədə azaltmağa belə qadir deyildi. Bunun əyani sübutu isə bu prosesin rəddi kimi qiymətləndirilən İslam inqilabıdır.
[1] Robin George Collingwood, Tarih Tasarımı (tərc: Kurtuluş Dinçer), Doğu-Batı, İstanbul, səh. 175
[2] Ernst Breisach, Tarihyazımı (tərc: Hülya Kurtuluş), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, səh 16.
[3] Yalın Alpay, “Fuat Köprülünün muhafazakar ulusal tarih tez kurgusu”, Muhafazakar Duşunce Dergisi, sayı 10, səh.83
[4] Elanie Fuchs, “Concempions of scientific history in the nineteenth-century West”, The University of Rochester Press, New-York, səh. 148
[5] Benedict Anderson, “Imagined Commynities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism”, Verso, London, səh. 194.
[6] Georg Iggers, “Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yırminci Yüzyılda Tarih Yazımı”, Tarih Vakfı Yurt, İstanbul, səh. 28.
[7] Georg Iggers, “20. Yüzyılda Tarih Yazımı”, Tarih Vakfı, İstanbul, səh. 28.
[8] Antony Smith, “Milliyetçilik ve Tarihçiler- Tartışılan Sınırlar, Değişen Milliyetçilik”, Şehir, İstanbul, səh. 51.
[9] Antony Smith, “Ulusların Etnik Köken”i, Dost, Ankara, səh. 193
[10] Richard Grigory Suny, “Constructing Primordialism: Old Historians for New Nations”, The Journal of Modern History? Vol. 73, səh. 869
[11] Jean-Marie Guéhenno, Ulusların sonu (tərc: Özcan, M.E.), Dost Yayınları, Ankara, səh. 193
[12] İlhan Tekeli, Uluslaşma Süreçleri ve Ulusçu Tarihyazımı Üzerine, Dost Yayınları, Ankara, səh. 117
[13] Burada Məşrutə inqilabı istisna kimi göstərilə bilər. Bunun səbəbi, fikrimizcə, siyasi səbəblərdir. Çünki Qacar sülaləsinin Pəhləvi sülaləsi ilə əvəzlənməsinin zəminin hazırlanmasında bu inqilab xüsusi rol oynamışdı.
[14] Abbas Milani, “Allam Muhammed Qazvini”, Syracuse University Press, 2008, səh. 930–934.
[15] Fikrimizcə, bunun iki səbəbi olmuşdur – Səfəvilərin türk soylu olması, dövlətin idarə olunmasında farsların ( o dövrdə tacik) geri plana atılması (mühasiblik, kargüzarlıq və s. kimi o dövrdə əhəmiyyətsiz görülən sahələr nəzərdə tutulur) və Səfəvilərin böyük bir coğrafiyanı şiələşdirməsi millətçi tarixçilərin gözündə onların araşdırılmasını problemli və siyasi baxımdan qeyri-təhlükəsiz edib.
[16] Ensiclopedia Iranica. “HISTORIOGRAPHY ix. PAHLAVI PERIOD” maddəsi. (https://iranicaonline.org/articles/historiography-ix-1/)
[17] Kasravi, Ahmad i. Life AND Work (https://iranicaonline.org/articles/kasravi-ahmad-i)
[18] Yenə orada.
[19] Əhməd Kəsrəvinin bizim üçün əsas aktual olan tarixçilik mövqeyi isə İranda yaşayan Azərbaycan türklərinin etnogenezi haqqında olan nəzəriyyəsi ilə bağlıdır. Onun bu nəzəriyyəsindən biz məqaləmizin III hissəsində geniş bəhs edəcəyik.
[20] Məsələn, Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürk tamam əks vəziyyətdə idi. Belə ki, Avropa mərkəzli dairələr daim türkləri barbar, mədəniyyət qəbul edə bilməyən tayfalar kimi qəbul etdiyinə görə, Atatürk həm bu nəzəriyyələrə qarşı tezis yaratmalı, həm də daxildə buna inamı formalaşdırmalı idi. Halbuki, Rza şah Avropada hazır vəziyyətdə olan narrativi (İrana və ariyanlara olan böyük heyranlıq və pərəstiş hissi ilə birlikdə) götürüb sadəcə tətbiq etməli idi.
[21] Bartol’d, V. V. “Mesto Prikaspiiskikh Oblastei v Istorii Musul’manskogo Mira”, Vol. 2(1), 651–774. Moskva: Nauka, 1963.
[22] Clement Huart, “Ancient Persia and Iranian Civilization”, London: Kegan Paul, 1970, səh. 37
[23] Cottam, Richard W. “Nationalism in Iran”. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1979, səh. 129
[24] Harun Yılmaz, “Ailə münaqişəsi: Azərbaycan tarixçiləri Sovet iranşünaslarına qarşı”, Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi, https://milliyyet.info/sosiologiya/harun-yilmaz-ail%c9%99-munaqis%c9%99si-az%c9%99rbaycan-tarixcil%c9%99ri-sovet-iransunaslarina-qarsi/
[25] Ali Masoud Ansar, “Shah Mohammad Reza Pahlavi & the Myth of Imperial Authority”, (SOAS), səh. 48-49
[26] Ernest Gellner. “Nation and Nationalism”, Cornell University Press, 1983 səh. 30-50
