Azərbaycan təcrübəsində yeni olan qısaömürlü siyasi partiyalar öz gücünü bərpa etmiş çar rejiminin basqısına tab gətirə bilməmişdilər. Partiya strukturları dağılsa da, kollektiv şüuru formalaşdıran əsas proseslər davam edirdi.
1905-ci il qarşıdurmaları ziyalıların uzun müddətdən bəri gizli qalmış bacarıqlarının ortaya çıxmasına əsas maneə olan amansız dövlət nəzarətinin zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. Yeni məktəblər yaradan, təqaüdlər verən və teatr tamaşaları təşkil edən xeyriyyə, təhsil, teatr və sənətçi birlikləri sürətlə çoxalmağa başlamışdı. Bu prosesin əsas simvolu Üzeyir Hacıbəylinin Füzulinin XVI əsrdə yaratdığı “Leyli və Məcnun” poemasına bəstələdiyi eyni adlı operanın 1908-ci ildə səhnəyə qoyulması idi. Təhsil sahəsində də səylər artmağa başlamışdı və bu inkişaf öz nəticələrini göstərirdi, belə ki, 1914-cü ildə savadlılıq iki dəfədən çox artmışdı. Bu tendensiya ana dilində çap olunan kitabların sayının əhəmiyyətli dərəcədə artmasına, senzuranın yumşalması isə Azərbaycan mətbuatını onun qızıl dövrünə gətirib çıxarmasına səbəb olmuşdu. 1905-1917-ci illərdə azı 63 qəzet və dövri nəşr bu və ya digər vaxtlarda çap olunmuşdu, lakin bu rəqəm özlüyündə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin hələ də savadsız olduğunun əhəmiyyətli göstəricisi idi. Kiçik istisnalarla bu nəşrlər Rusiyada müsəlman jurnalistikasının paytaxtına çevrilmiş və Kazanı geridə qoymuş Bakıda ərsəyə gəlirdi. Bu qəzetlərin əksəriyyəti qısaömürlü və az tirajlı olmasına baxmayaraq, bəziləri yüksək intellekt və jurnalist standartları nümayiş etdirir və ölkədən kənarda da özünə oxucular tapırdı. Bunların arasında Füyuzat ədəbi icmalı və gündəlik qəzetlər olan Həyat və İrşad da var idi. Lakin ən böyük uğuru son dərəcə məşhur və hətta uzaq Hindistan və Əfqanıstanda da oxucuları olan Molla Nəsrəddin satirik jurnalı qazanmışdı. Jurnalın pərəstişkarları içərisində sadəcə onun karikaturalarından zövq alan savadsız təbəqə də var idi.
Azərbaycan mətbuatı təkmilləşmiş siyasi mühitdən əlavə cəmiyyətin varlı təbəqəsinin maliyyə dəstəyindən də faydalanırdı və eyni zamanda bu varlılar sonradan həmin nəşriyyatların sahiblərinə çevrilmişdilər. Hər sahədə iş görən Tağıyev Kaspi, Həyat və Füyuzatdan əlavə, sonralar çap olunan gündəlik Təzə Həyat qəzetinə də sahiblik edirdi. Gənc, əsilzadə mülkədar İsa Aşurbəyov hümmətçilərin bəzi nəşrlərini, həmçinin müstəqil İrşad və Şəlalə ədəbi jurnalını, onun atası Bəşir və ondan sonra neft maqnatı Murtuza Muxtarov isə gündəlik Tərəqqi qəzetini maliyyələşdirirdilər. Nəşriyyat azadlığının artması və bu sahədə sərmayənin mövcudluğu jurnalistik qabiliyyətlərin artmasına səbəb olmuşdu. Jurnalistlərin əksəriyyəti yerlilər idi, lakin Bakı digər ölkələrdən, xüsusilə də Türkiyədən, İrandan və Krımdan olan yazıçıları da cəlb edirdi.
Çox az sayda Azərbaycan qəzeti dəqiq siyasi xəttə sahib idi, bu xüsusda, hətta hümmətçilərin orqanı olan qəzetlər də qeyri-sabitlik nümayiş etdirirdilər, belə ki, sosialistlər tez-tez burjua qəzetləri üçün yazılar yazırdılar. Bütövlükdə götürdükdə, mətbuat intellektual cərəyanları yansıdır və daha əhəmiyyətlisi, ziyalıların fundamental dilemmalarla bir-birilərinə qarşı çıxdıqları tribuna rolunu oynayırdı. Sonuncusu iki müstəsna məsələyə ayrıla bilər: inqilabi dönəmin çağırışı və milli özünümüəyyənetmənin araşdırılması. Qəzet məqalələri vasitəsilə milliyyətçilik və daha dəqiq, alınma söz olan nasionalizm işlək hala gəlməyə başladı və qəzetlər artıq oxucularına yalnız müsəlman yox, Qafqaz türkü, yaxud sadəcə türk kimi müraciət etməyə başladılar.
Ziyalı elita geniş şəkildə iki hissəyə bölünmüşdü: inqilabın siyasi və sosial aspektlərini əsas tutanlar; inqilabı milli əhəmiyyəti olan hadisə kimi görənlər. Birinci ideyanın tərəfdarları içərisində ən öncülü həmin dövrdə özünü liberalların sol qanadına aid edən Əhməd bəy Ağayev idi. Ağayev 1906-cı ilin Fevralında Ə.Topçubaşov və Ə.Hüseynzadə ilə birgə qısa müddət Həyat qəzetinə redaktorluq etdikdən sonra qəzeti mühafizəkar hesab edərək, İrşad qəzetinin nəşrinə başlamışdı. Qəzetin başlığında az qala yakobinçi görüşü əks etdirən “Azadlıq, Bərabərlik və Ədalət” devizi yer almışdı. Qəzetin əməkdaşları arasında hümmətçilərdən Nəriman Nərimanov, Məşədi Əzizbəyov və Sultanməcid Əfəndiyev də var idi. Yerli kapitalistlərdən maliyyələşməsinə baxmayaraq, Ağayev öz qəzetində onlara hücum etməkdən çəkinmirdi. İnqilaba səssiz qalan əksər Azərbaycan qəzetlərindən fərqli olaraq İrşadın inqilaba münasibəti daha mütərəqqi idi. Məqalələrindən birində “Çar zülmü altında inləyən xalqlar daha da qüvvətlənərək, hətta dünyanı alt-üst edən Fransız İnqilabını da kölgədə qoyacaqlar” deyə proqnoz verirdi. Dövrün vacib məsələlərini müzakirəyə çıxaran İrşad “sosializm yoxsa milliyyətçilik” mövzusunda müzakirəni davam etdirirdi. Sosializm tərəfdarları müsəlmanlar üçün gələcəyə yolun bütün bəşəriyyətlə eyni olduğunu düşünür və buna görə də müsəlmanların milli hisslərə görə bölünmələrinə yol verməmələrini müdafiə edirdilər. Tərəfdarlardan biri – Harun bəy Sultanov qeyd edirdi ki, panislamizm sosialist ideologiyasında öz əksini tapır: Bu ideya türkləri və ərəbləri bir yerə toplayacaq və bu birlik İslam dünyasının inkişafına səbəb olacaq.
Bu müzakirələrdə əsas baxışlar, nəzəri təklif olmasına baxmayaraq, müsəlman, türk yaxud azərbaycanlı ayrımı etməyən milliyyətçiliyə tərəfdar çıxırdı. Qeyd etməyə dəyər ki, Ağayev də eyni qənaətdə idi. Ağayev yeni mətbu orqan olan və 1908-ci ildə hökumət tərəfindən qapadılan, İrşadın varisi sayılan Tərəqqi qəzetində bu müzakirələri yekunlaşdıraraq yazırdı:
Sosializm elə yüksək və möhtəşəm bir qayədir ki, onun tərəfdarlarını saya salmamaq qeyri-mümkündür. Lakin bu qayə hələ də arzular və xəyallar aləminə məxsus olaraq qalır: biz inanırıq ki, bu ideyanın gerçəkliyə çevrilməsi üçün bir və ya bir neçə əsr keçməlidir. İndiki vaxtda millətlər dirçəlir və onların hamısı milliyyətçilik adlanan mərhələni keçərək sağ qalmağı bacarmalıdırlar və buna görə də biz ingilislər, fransızlar, italyanlar və almanlar kimi bu ideyanın tərəfdarlarına çevrilmişik.
Bununla əlaqəli digər məqalələrin birində Ağayev öz mövqeyini əsaslandıran digər bir səbəbi də qeyd edirdi: “Milliyyətçilik cəmiyyətin bütün siniflərini birləşdirir”.
1905-ci il inqilabının azərbaycanlılar üçün milli kimliyi formalaşdırmağın zamanı olduğuna inananlardan və bu kimliyin nə olmasına heç bir şübhəsi olmayanlardan biri də Əli bəy Hüseynzadə idi. O, 1905-ci ildən başlayaraq geniş ziyalı təbəqəsinə mübahisələrə səbəb olacaq təsirlər edirdi. Türkiyədən qayıtdıqdan az müddət sonra əsas istiqaməti türk-milliyyətçi yox, panislamçı olan “müsəlman qəzeti” Həyat üçün yazmağa başladı. Sənət və elm məqalələrində sakitcə (ehmalla) türkçülük ideyalarını da təbliğ edirdi. Sonradan məşhur şüara çevrilmiş “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Avropalaşmaq” ideyasını ilk dəfə “Bizə hansı elmlər lazımdır?” məqaləsində yazırdı. Sonralar bu ideya az dəyişilmiş formada Ziya Göyalp tərəfindən qəbul edilib kütləviləşdirilmişdi. Bu şüar, həmçinin, Osmanlı İmperiyasında türkçülüyün hərbi marşına çevrilmişdi. Azərbaycanda isə bu müstəqil respublikanın üçrəngli bayrağını simvolizə edəcəkdi.
Ə.Hüseynzadə Füyuzat qəzetinin səhifələrində bu şüarı geniş şəkildə açıqlayırdı – mahiyyəti, sekulyarlaşdırmadan (dünyəviləşdirmədən) müasirləşdirmə. Bu ədəbi-bədii jurnal 1906-cı ildə onun tərəfindən yaradılmışdı. Digərlərindən intellektual yetkinliyi və maraq dairəsinin genişliyinə görə fərqlənən bu jurnal İstanbulda çap olunan məşhur Sərvəti-Fününla (Elmlər Xəzinəsi) müqayisə olunurdu. Ə.Hüseynzadə yazırdı: “Bizim nəşrlərimiz diqqətini əsasən bu məsələlərdə cəmləyib: Türkçülük, İslam və Avropa mədəniyyəti. Bizim düşüncə sistemimiz türk həyatından və islama itaətdən bəhrələnir. Bu düşüncə həmçinin, müasir Avropa mədəniyyətinin faydalarını da qəbul etməyə səsləyir”. Füyuzat milli kültürün iki yad təsirdən – ənənəvi fars və daha yeni olan rus – qurtulması mücadiləsi aparırdı. Ə.Hüseynzadə Tənzimat dövrü osmanlı həmkarlarını misal göstərərək iddia edirdi ki, Azərbaycan ziyalıları qərb düşüncəsindən yararlanmalıdırlar. Jurnalın ətrafında toplaşmış yazıçılar Füyuzat ədəbiyyatı, sonradan isə neoromantizm adlanan cərəyan yaratmışdılar. Bu cərəyan XIX əsrin xalqçı-maarifləndirmə irsi ilə kəskin təzad təşkil edən ”sənət naminə sənət”, estetizmi zəngin və mürəkkəb leksikon, dəqiq türkçülük biliyi nümayişi ilə səciyyələnirdi.
Hüseynzadə yazılarında gələcəkdə azərbaycanlıların türklərdən ayrı və öz milləti olması ideyasını qəbul edəcəklərini aşkar təhlükə kimi görürdü. Millət ideyasını dar düşüncəliliyə meyil hesab edən Ə.Hüseynzadə şiddətlə etiraz edərək yazırdı: “Qalxın, qalxın və millət və millətçilik adlanan dar dairədən kənara çıxın. Özünüzün itaətkar, kiçik millətlərə çevrilməsinə imkan verməyin.” Əli bəy inanırdı ki, tarix ümumi din, dil və kültürə bağlı olan böyük dövlət qurumları istiqamətində irəliləyəcək. O, tamamilə açıq şəkildə qeyd edirdi ki, Transqafqaz türklərinin milli taleyini “İslam dünyasının mənəvi və siyasi mərkəzi olan” Osmanlı dövlətinə birləşməkdə görür.
Füyuzat qrupuna Azərbaycan türkü olmayan Osmanlılar da – Əhməd Kamal, Abdullah Cövdət və Krımlı Həsən Səbri Eyvazov – daxil idilər. Onlar türklərin hər yerdə eyni ədəbi dili – uyğunlaşdırılmış (modifikasiya olunmuş) və daha çox Transqafqaz türklərinin mədəni inkişafına yardım edəcək osmanlıcanı – istifadə etmələrinin tərəfdarı idilər. Füyuzat yazarları iddia edirdilər ki, əsası kəndli dialekti olan Azərbaycan dili abstrakt konsepsiyaları və mürəkkəb mühakimələri ifadə etmək imkanını inkişaf etdirməyə nail ola bilməyib. Əhməd Kamal yazırdı: “Ana dili adlandırdığımız dil əsrlərdir siyasətdə, fəlsəfədə və elmdə olan irəliləyişdən kənarda və nəticədə öz təbii vəziyyətinə qapalı qalıb.” Füyuzata töhfələr əsasən, osmanlıcada, sıravi azərbaycanlının anlamayacağı şəkildə detallı və elitist saymazyanalıqla yazılmış yazılar idi. Füyuzat 1907-ci ilin dekabrında qapadıldıqdan sonra, onun dilçilik proqramı yeni ədəbi jurnallar olan Yeni Füyuzat, Şəlalə və Dirilikdə davam etdirilirdi.
Transqafqaz mətbuatında müzakirə olunan əsas mövzulardan ən uzun çəkəni və qızğını ədəbi dil idi. Əsas məsələ olan azərbaycanlı milli kimliyi isə diqqətdən kənarda qalmışdı. Türk qövmünə aidlik ziyalılar arasında qəbul olunmuşdu – təhsilli azərbaycanlılar özlərini türk adlandırmağa başlamışdılar – lakin suallar hələ də qalmaqda idi: “Onlar hansı türklərdir, onlar öz türklüyünü necə xarakterizə edə bilərlər, xüsusilə, onlar özlərini Osmanlı türkləri ilə eyniləşdirməlidirlərmi?”
Dil mübahisəsinə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının və mətbuatının kökənlərində də rast gəlmək olur. Hələ 1905-ci il inqilabından əvvəl, ilk sayında dil məsələsinə yer vərən Şərqi-Rus qəzeti yazırdı: “Bizim ədəbi dil qıtlığımız var.” Bu açıqlamanın müəllifi XX əsrin ilk azəriçilərindən Şahtaxtinski xalq danışıq dilində yazmağın tərəfdarı idi. Şahtaxtinski ədəbi Azərbaycan dilinin razılaşdırılmış standartları olmadığını qəbul edərək, heç olmazsa, bu dilin Şərqi-Rus səhifələrində təkamül edəcəyinə ümidini ifadə edirdi. Belə bir gərgin vaxtda bu dilçi proqram siyasi baxışlarla qarşılandı və Şərqi-Rus qəzetini Rusiyaya xidmət edərək müsəlman cəmiyyətini parçalamaq ittihamlarının hədəfinə çevirdi. Belə tənqidlərdən biri Arminyus Vamberi tərəfindən olmuşdu:
Rusiya Tiflisdə çap olunan və Şərqi-Rus adlanan qəzetin nəşri ilə özünü işə salıb, qəzeti Azərbaycan dialektində yazaraq, türkləri və Qafqaz müsəlmanlarını anqlo-hind və osmanlı dindaşlarından fərqli, müstəqil millət sayır və çar hökumətinin parlaq dili ilə danışır.
1905-ci il inqilabından sonraki illərdə osmanlıçılara qarşı çıxanlar onları xalqın əksəriyyətinin anlamadığı ifadələrdən istifadə edərək yazılar yazmaqla cəmiyyətin yadlaşmasına gətirib çıxaracağı fikri ilə tənqid edirdilər. Aydındır ki, azəriçilər əsasən xalqçı dairələrdən gəlirdilər. Onların əks-hücumunun ilk cəbhəsində istənilən Azərbaycan qəzetindən çox dövriyyəsi olan (həftəlik 5 min nüsxə) Molla Nəsrəddin dururdu. Onlar jurnalın baş redaktoru Cəlil Məmmədquluzadədən hər kəsin anlayacağı sadə dildə yazmağını istəyirdilər. Satirik Molla Nəsrəddin jurnalı Osmanlı qrammatikası və Azərbaycan ifadələrindən istifadə edərək komik effektlər yaratmaqdan zövq alırdı.
Əli bəy Hüseynzadə nümunə məktəb dərsliklərinin nəşrini bircə dənə də olsun, Osmanlı örnəyi vermədiyi və yalnız Azərbaycan dilində olduğu üçün etirazla qarşıladı. azəriçilərin reaksiyası da çox güclü idi və onlardan biri olan Ömər Faiq Nemanzadə qəzəblə yazırdı: “Bizim İstanbuldakı beş, yaxud on nəfər tərəfindən oxunmağa ehtiyacımız yoxdur. Biz Qafqazın üç, yaxud dörd milyon əhalisi tərəfindən oxunmaq istəyirik.”
Bu mübahisə 1908-ci il Gənc Türklər inqilabından sonra yeni format aldı, belə ki, Türkiyədəki millətçi düşüncəli yazarlar ərəb və fars tərkibləri ilə dolu olan osmanlıcanın təmizlənməsi kampaniyasını başlatdılar. Onların Yeni Lisan (Yeni Dil) adlanan hərəkatı ilə başlamış dalğalanmalar Azərbaycanda da hər iki tərəfin güclənməsinə təsir göstərmişdi. 1912-ci ildə Azərbaycandan olan Osmanlı tərəfdarları tamamilə reform olunmuş osmanlıcada yazılan Şəlalə qəzetinin çapına başladılar. Şəlalə “Türk xalqını türkdilli dünyada ən inkişaf etmiş ədəbi dili olan osmanlıcanın əsasında birləşdirməyi” özünün əsas məramı elan etmişdi.
Öz növbələrində azəriçilər Yeni Lisan hərəkatının müasir osmanlıcanı tənqidindən yararlanaraq qeyd edirdilər ki, “İstanbul türk dilinin ən çox ərəbləşdiyi yerdir” – halbuki, Azərbaycan dili özünün lügət tərkibinin çoxunu yerli dildən götürür. Azəriçilərin mətbu orqanı olan İqbal qeyd edirdi ki, hətta reform olunmuş və bəzi əcnəbi qrammatik formalardan arındırılmış osmanlıca hələ də 30%-dən çox olmayan türk sözlərindən ibarətdir.
Mübahisə öz qaynama nöqtəsinə gəldikdə, ədəbi tənqidçi və tarixçi Firudin bəy Köçərli Molla Nəsrəddin jurnalında özünün məşhur “Ana dili” məqaləsi ilə məsələyə müdaxilə etdi. O qeyd edirdi ki, hər bir millətin başlıca özəlliyi onun dilidir. Bir millət öz sərvətini, dövlətini, hətta ərazisini itirə, bununla belə, mövcudluğunu davam etdirə bilər, lakin o, dilini itirsə, ondan əsər-əlamət belə qalmaz. Bu uzun müddətli İran hökmranlığından öz yazı dilini bərpa etmiş Qafqaz türklərinin üzərinə çökmüş bir təhlükədir, lakin indi bu dilin osmanlıca ilə əvəz edilməsinə məcbur edilir. “Kaş ki bu böyük insan (Ə.Hüseynzadə) öz gəlişi ilə bizim bəxtsiz Qafqazı şərəfləndirməkdənsə, İstanbulda yaşayışını sakitcə davam etdirəydi. Onun bilik və məziyyətlərinin bizim üçün böyük əhəmiyyəti yoxdur, o dilimizdə çaşqınlığa səbəb oldu, həqiqətən o özü ilə yeni dil gətirdi”. Osmanlıçıların səylərinin uğursuz olduqlarını qəbul edərək Köçərli yazırdı “Qısa müddət ərzində Qafqaz türklərinin dili osmanlı söz və ifadələri ilə dolmağa başladı. Fikrimizcə, belə təqlid, belə davranış millətə xəyanət mənasına gəlməlidir.” O, mübaliğəli olaraq osmanlıçıların işlərini XIX əsrdə türk xalqlarını ruslaşdıran, məşhur N.İ.İlminski ilə müqayisə edirdi. Bu, dil sahəsində məhdudlaşmasına baxmayaraq, Azərbaycan milli şüurunun aqressiv şəkildə təsdiqi idi. Bu vaxt 1913-cü il idi və milli şüurun cücərməsinə yalnız ziyalıların evlərdə etdikləri müzakirələr yox, həm də sərhədin o yanı, inqilabi təsirlərin yeni mərkəzi olan İran Azərbaycanı təkan verirdi.
Swietochowski. T. Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press 1985.
Tadeuş Svetoxovski. Rusiya Azərbaycanı, 1905-1920-ci illər. Müsəlman Cəmiyyətindən Milli Kimliyin Formalaşması. Cambridge University Press 1985.
2-ci Fəsil.
1905-ci il İnqilabı və Azərbaycanda siyasi oyanış. İntellektual ferment (s. 56-63).
