Sosiologiya, Tərcümə

Müqayisəli perspektivdə milliyyətçilik və din: Milli-dini formaların yeni sinifləndirilməsi.

07/09/2022

Xülasə

Din milliyyətçiliyi hərəkətə gətirir, şiddətləndirir, yoxsa onu yumşaldır və hətta basdırır? Milliyyətçilik və din arasındakı 6 növ əlaqə tənqidi şəkildə gözdən keçirilir: Ənənəvi dinlərlə rəqabətdə milliyyətçilik müasir din kimi; “Seçilmiş xalqın” dini mənşəyi milliyyətçiliyin mifik motoru kimi; millət quruculuğu kimi dini təcrid; milli siyasətdə dini təsirlər; milli kimlikdə dini ayinlərin təsiri və milliyyətçilikləri aşan din təməlli “mədəniyyətlər”. Katolik kilsəsinin institusional muxtariyyəti və millətlərüstü təşkilatlanması səbəbindən Qərb xristianlığının milliyyətçiliklə olan təcrübəsi ümumiləşdirilə bilməz. Qərbi Avropa milliyyətçilikləri dini məzhəbçi homogenliyə əsaslanırdı və bu homogen “məzhəb dövlətləri” Avropanın millət-dövlətlərinin qəlibi kimi xidmət edirdi. Bundan əlavə, Qərbi Avropada müsəlman və yəhudilərin orta əsrlərin sonlarında yox edilməsinin sonrakı əsrlərdə məzhəb və etnik-milli təmizləmələrini qabaqcadan təyin etdiyini düşünürəm. Son olaraq, iddia edirəm ki, din və millətçiliyin müxtəlif konfiqurasiyaları iki mühüm şərtdən asılıdır: dominant dini ənənənin doktrinal olaraq etniküstü və institusional olaraq transmilli olmaq dərəcəsi; milli dövlətçiliklə yekunlaşan qurucu münaqişədəki əsas düşmənin dini kimliyi. Marksizm və liberalizmin böhranları hazırda din və millətçiliyin yenidən dirçəlişi üçün şərait yaradır.

Giriş

Millətçilik və din arasında hansı əlaqə var? Müasir dövrdə millətçilik dinin “əvəzedicisidir”? Din milliyyətçiliyi hərəkətə gətirir, şiddətləndirir, yoxsa onu yumşaldır və zəiflədir? Müasir millətçiliklə din arasındakı əlaqə simbiotikdir yoxsa parazitik? Millətçilik və din arasındakı əlaqəni ümumi olaraq necə səciyyələndirmək olar: nəticəsi 0 olan yoxsa hər iki tərəfin qalib olduğu oyun kimi? Təəccüblüdür ki, modern kimlik siyasət araşdırmalarında bu kritik suallarını cavablandırmaq üçün cəhdlər az olub. Bu məqalə bir neçə ilkin suallara artıq sahədə olan cavabları verəcək və müqayisəli perspektivdə millətçi-dini konfiqurasiyaları izah edən yeni bir sinifləndirmə təklif edəcəkdir.

Millətçilik və din haqqında toplu və inteqrasiya olunmuş elmi araşdırma barəsində danışmaq çətindir, belə ki, bu boşluq onların hərtərəfli nəzərdən keçirilməsini bir qədər də çətinləşdirir. Ernest Gellner, Benedikt Anderson və Erik Hobsbaum kimi dominant modernist millətçilik məktəbinin görkəmli alimləri millətçilik və din arasındakı əlaqəyə, əsasən, səssiz qaldılar (Rieffer, 2003, 216). Üstəlik, Karlton Hayesin (1926, 1960) əsərləri kimi millətçilik və din arasındakı əlaqəyə fokuslanan öncəki nəsil elmi araşdırmalara, adətən, laqeyd yanaşılır və bu da biliklərin yığılmasını çətinləşdirir. Həmçinin araşdırmaçılar arasındakı bu sahə və nəzəriyyə fərqlilikləri parçalanmış elmə yol açdı (Gorski və Türkmen-Dervişoğlu, 2013). Sahələr, alt sahələr və elmi nəsillər arasında, təəssüf ki, əlaqə çatışmazlığı var. Adətən, tək nümunəli araşdırmalardan qaynaqlanan Qərbi xristian miras siyasətləri ilə bağlı “istisnaçılıq” iddiaları davam edir və “Amerikan istisnaçılığı” bunun ən bariz nümunəsidir. Eynilə, ümumiləşdirilə bilən nəticələri ifadə edən bir neçə müqayisəli tədqiqat çox vaxt xristian irsi siyasətlərinə tətbiqi ilə məhdudlaşır.

Bu məhdudiyyətlər siyasət elmində həm millətçiliyin, həm də dinin öyrənilməsinin marjinallığı ilə bağlıdır. Din uzun zamandır ki, əksər politoloqların narahatlıqları kənarında qalıb (Bellin 2008, 315) və bu yaxınlarda aparılan bir araşdırmanın tənqidi şəkildə təsdiqlədiyi kimi millətçilik 1983-cü ilin sonlarına qədər siyasət elmində aparıcı bir tədqiqat mövzusu ola bilmədi. Siyasət elminin ən yaxşı nəşrlərində millətçilik və dinlə bağlı araşdırmalar siyasət və cəmiyyətdəki böyük əhəmiyyətləri ilə bağlı kifayət qədər təmsil olunmayıb və nəticədə əsas jurnallarda millətçilik və dinin qarşılıqlı əlaqəsinə dair nəşrlər daha az olub.

Marksizm və liberalizmin krizləri və millətçiliklə dinin yenidən doğuşu

Vilfred Spohnun öz məqaləsində də dediyi kimi: “Kommunizmin dağılmasından sonra dünya miqyasında paralel dirçəlişinin şahidi oluruq”. Sovet İttifaqının dağılması və Soyuq Müharibənin başa çatması əvvəlcə marksizm, sonra isə liberalizm böhranı üçün geopolitik və tarixi zəmin yaratdı və bununla yanaşı nə millətçiliyin, nə də dinin sönmədiyini əvəzində canlanma yaşandığı görüldü. Benedikt Anderson millətçilik haqqında, yəqin ki, ən populyar və çox tərcümə olunan kitabı olan “Xəyali icmalar”a Vyetnam, Kamboca və Çinin sosialist rejimləri arasındakı hərbi münaqişənin millətçiliyin marksizm üzərində qələbəsini necə nümayiş etdirdiyinin müzakirəsi ilə başlayır. Millətçiliyi tənqid edən bir çox alimə görə Sovet İttifaqının dağılması ilə “mövcud əsl sosializmin” süqutu millətçiliyin nəticəsində oldu. Dirçəlmiş və siyasiləşmiş din, xüsusilə də Polşa əsilli II İohan Pavelin və əfqan mücahidlərinin antikommunist səylərində göstərildiyi kimi müvafiq olaraq transmilli katoliklik və islam kommunizmin sonunu gətirən digər bir önəmli fakt olaraq qəbul edildi. Kristian Joppke xristian xaçı və islam örtüyü mübahisələrinin göstərdiyi kimi dinin yenidən canlanmasının Avropa və ABŞ-da “sekulyar dövləti ələ keçirdiyini” iddia edir. Böyük Britaniyanın AB-dən çıxması və ABŞ-da Donald Trampın prezident seçilməsi ilə 2016-cı ilin kritik dönüş nöqtəsi kimi qəbul edildiyi hazırkı “liberal nizamın böhranı” da millətçiliyin təntənəsi kimi şərh olunur. Liberalizm böhranı ilə müşayiət olunan populizmin fenomenal yüksəlişi də kosmopolit liberalizmə qarşı millətçi və dini reaksiya ilə bağlıdır.

Din və millətçilik əlaqəsinə dair öncəki tədqiqatlar və elmi araşdırmaların 6 fərqli qrupu:

Din və millətçilik arasındakı əlaqəyə dair əvvəlki müqayisəli təhlillər ona həm millətçi hərəkatların başlanğıcında, həm də dövlət quruculuğundan sonra “dinin millətçiliyə təsir dərəcələri” baxımından yanaşırdı (Rieffer, 2003, 212; Soper və Fetzer,2018, 12); çoxşaxəli müasirliyi əks etdirən müxtəlif kültürəl və ya sivilizasiya bölgələri (Eisenstadt, 2000; Spohn, 2003); bu əlaqənin araşdırılma yolları (Brubaker, 2012, 2); və müxtəlif elm sahələrində üstünlük təşkil edən makrokulturalist və mikrorasionalist üsullar (Gorski və Türkmen-Dervişoğlu, 2013). Beləliklə, din və millətçilik arasında müxtəlif təsir növləri və dərəcələri həm mikro-təməl, həm də makro-mədəni rakurslardan və müxtəlif geomədəni bölgələrdə hökm sürən “çoxşaxəli müasirliklərə” diqqət yetirilərək araşdırılmışdır.

Bu tənqidi icmalda mən ilk növbədə Brubakerin ( Brubaker, 2012) yanaşmasına bənzəyən millətçilik və din arasındakı əlaqənin tədqiq olunma yollarını müəyyənləşdirməyə çalışıram, lakin fərqli təsnifata gəlirəm. Mən çox az qarşılıqlı əlaqə ilə altı fərqli elmi araşdırma üsulunu müəyyən edirəm. Bu altı elmi araşdırma üsulunu nəzərdən keçirərkən mən başlanğıcda ortaya atılan əsas sualı vurğulayıram: din millətçiliyi hərəkətə gətirir və gücləndirir, yoxsa əksinə din millətçiliyi yumşaldır və zəiflədir? Bu araşdırmaların nəzərdən keçirilməsini din və millətçilik arasındakı əlaqəyə dair mövcud ədəbiyyatın əsas çatışmazlıqlarını düzəltməyə yönəlmiş daha ümumi tənqidi müşahidələrim izləyir. Daha sonra mən bir tərəfdən doktrinal və institusional amillərə, digər tərəfdən isə milli quruculuq uğrundakı münaqişədə əsas rəqibin dini kimliyinə əsaslanan milli-dini konfiqurasiyaların yeni sinifləndirməsini təklif edirəm.

1. Ənənəvi dinlərlə rəqabətdə millətçilik müasir din kimi

Birincisi, millətçiliyin müasir və ya dünyəvi bir din olub-olmaması ilə bağlı ən geniş suala cavab verən bir tədqiqat qrupu var (Hayes,1926; Hayes, 1960; Kedourie, 1960; Bellah, 1967; Anderson, 2006 [1983]; Gellner, 2008 [1983]). Müasir dünyəvi din kimi millətçilik anlayışının ən erkən ifadələri çox vaxt Emil Durkhaym (Santiago, 2009) və Jan Jak Russo (Bellah, 1967, 5) ilə əlaqələndirilir. Bu alimlərin bir çoxu millətçi və dini liderlər arasında xalqın ilkin kimliyi uğrunda açıq rəqabətin və münaqişənin olduğunu iddia etsələr də (Hayes, 1926; Hayes, 1960; Kedourie, 1960; Hobsbawm, 1990, 68-ci maddələr), Amerikanın “vətəndaş dini” (Bellah, 1967) iddia edirdi ki, bir din olaraq millətçiliyin ənənəvi dinlərlə rəqabət aparmasına ehtiyac yoxdur. Karlton Hayes artıq 1926-cı ildə yazmışdı ki, millətçilik müasirlik dindir, bu tezisi bütün akademik karyerası boyunca müdafiə etdi və özünün son kitabında “Milliyyətçilik: Bir Din”də ( Hayes, 1926; Hayes,1960) təfərrüatı ilə təkrar etdi. Mövzu ilə bağlı daha müasir araşdırma əsasən Hayesin bu əlaqəyə dair arqumentləri ilə məşğul olmur və hətta ona istinad etmir (Smith, 1999; Smith, 2015; Soper və Fetzer,2018). Hayes 1900-cü illərdən 1950-ci illərə qədər Kolumbiya Universitetində fakültə üzvü olduğu, onlarla fəlsəfə doktoru tələbəsinə məsləhətlər verdiyi və 1945-ci ildə Amerika Tarixi Assosiasiyasının prezidenti vəzifəsində çalışdığı üçün bu, xüsusilə təəccüblüdür. Diqqətəlayiq bir istisna olaraq, dünyəvilik haqqında əsas tədqiqatında Talal Əsəd Hayesdən sitat gətirir: “Millətçiliyin çoxlu sayda xüsusilə mübahisəli məzhəbləri var, lakin bütövlükdə bu, dünya dininə ən son və ən yaxın yanaşmadır” (Hayes, 1926 – sitat olunub: Asad, 2003, 187). 20-ci əsrin əvvəllərinin ən nüfuzlu sosial tarixçilərindən biri olan Arnold Toynbi də millətçiliyin dünyada ən çox yayılmış dinə çevrildiyini iddia edirdi: “Qərb dünyasında ən çox yayılmış dinin, tarixi və ali dinlərdən birinə: yəhudilik, katoliklik və protestantlığa inananların belə dörddə üçünü təşkil edən dinin, həqiqətən, millətçilik olduğunu deyə bilərəm” ( Toynbee, 1949, 89). Eyni şəkildə Gellner millətçi yürüşləri ictimai ibadətlə eyniləşdirdi: “Millətçi bir dövrdə cəmiyyətlər kamuflyajı rədd edərək həyasızcasına və açıq şəkildə özlərinə ibadət edirlər”. “Nürnberqdə nasist Almaniyası Allaha və hətta Votana ibadət edirmiş kimi davranaraq özünə sitayiş etmirdi; açıq şəkildə özünə sitayiş edirdi” ( Gellner, 2008 [1983], 55). Anderson aparıcı alman filosofunun tənqidi müşahidəsinə istinad edərək, müasir millətçilikdə qəzetlərin müntəzəm duaların əvəzi kimi rolunu vurğulayırdı: “Hegel müşahidə etdi ki, qəzetlər müasir insana səhər namazının əvəzi kimi xidmət edir” ( Anderson,2006 [1983], 35).

Hayes milli bayraq və milli himni “yarı-dini emblemlərə” bənzədirdi və qeyd edirdi ki, Fransada “İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsi milli katexizm kimi qəbul edilirdi” (Hayes, 1960, 50). O vaxtdan bəri bir çox milli rituallar, xüsusən də müharibə və milli şəhidlərin xatirəsi ilə bağlı olanlar, yarı dini rituallar (Harvey, 2000; Hutchinson, 2009) və Naməlum Əsgər Türbəsi və Kenotaf kimi bir çox başqa obyektlər millətçiliyin yarı-dini emblemləri kimi qəbul edilmişdir (Anderson, 1983). Ancaq bu millətçi ayinlərin, demək olar ki, heç biri gündəlik olaraq yerinə yetirilmir. Bunlar, milli bayramlar və anımlar kimi hər il təkrarlanan, yaxud millətçi yürüşlər və ya millətçi əhəmiyyət daşıyan yerlərə “həcc ziyarətləri” kimi qeyri-müntəzəm fasilələrlə və ya hərbi xidmətə çağırış kimi həyatda bir dəfə olan keçid ayinləridir.

Modern dünyəvi din kimi millətçiliyin araşdırılmasında əsas boşluq gündəlik həyatın millətçi rituallarının gündəlik dini ritualları nə dərəcədə əvəz etməsi ilə bağlı sistemli araşdırmaların olmamasıdır. Hegelin müşahidəsini davam etdirərək, milli qəzetləri oxumaq kimi dünyəvi gündəlik təcrübələr həqiqətənmi “səhər ibadəti” kimi gündəlik dini təcrübələrin azalmasına səbəb olur? Bu dinamikanın “müasir dünyəvi bir din kimi millətçilik” iddialarının mərkəzi olduğunu nəzərə alsaq, bizdə gündəlik həyatda millətçi təcrübələrin olub-olmadığını ölçən sistematik, millətlərarası, millətaltı və uzunlamasına tədqiqatların olmaması təəccüb yaradır (Goode və Stroup,2015; Bonikowski, 2016; Goode, 2020). Bunun əksinə olaraq, dini ayinlərin etnomilli və ya dini dözümsüzlüyü nə dərəcədə artırması və ya azaltması son vaxtlar daha sistematik diqqət cəlb edir ki, bunlara aşağıda daha ətraflı baxılacaq.

2. Millətçiliyin mifmotoru kimi “Seçilmiş xalqın” dini mənşəyi

İkincisi, bəzi dini ideyaların, daha dəqiq desək, “Seçilmiş İnsanlar” ideyasının müasir millətçiliyin doğulmasına şərait yaratdığını iddia edən bir araşdırma qrupu var (O’Brien, 1988; Smith, 1992; Smith, 1999; Smith, 2015; Hastings, 1997; Gorski, 2000). Konnor O’Brayndan ( O’Brien, 1988) sonra Filip Qorski ( Gorski, 2000, 1435) millətçiliyin bu növünü “müqəddəs və ya İbrani millətçiliyi” kimi adlandırır. Ənənəvi dini “etnik xüsusilik mifləri” (Smith, 1999) müasir millətçilikləri əsaslandırmağa, həvəsləndirməyə və gücləndirməyə davam edir. Bu arqumentlər millətçiliklə münaqişə və ya rəqabət deyil, dini inancın etno-millətçiliyi gücləndirdiyi kifayət qədər güclü simbiotik əlaqəni göstərir. Yuri Slezkin müasir millətçilik və seçilmiş xalq kimi israillilər anlayışı arasındakı metaforik əlaqəni qısaca yekunlaşdırdı:

Müasir dövrün əsas dini millətçilikdir… Hər bir torpaq vəd edilmişdir, hər dil Adəmdən qalma, hər paytaxt Yerusəlim və hər bir xalq seçilmişdir. Millətçilik dövrü, başqa sözlə hər bir millətin yəhudiləşməsi ilə bağlıdır. (Slezkine, 2004, 1)

“Tanrının seçilmiş xalqı” kimi dini cəhətdən əsaslandırılmış millətçiliyin nümunəsi ingilislər (Greenfeld, 1992), hollandlar (Gorski, 2000) kimi protestant millətçi hərəkatlarında və amerikan puritanlar, afrikanerlər kimi xaricə köçən protestantlarda aydın şəkildə müşahidə olunur. Bu protestant siyasətlərində yeni millət adətən protestantlığın (anqlikan, Hollandiya kalvinisti, puritan və s.) bir versiyası olan həqiqi dinə sadiq Seçilmiş Xalqı təqib edən zalım imperiyaya qarşı mübarizə aparan Yeni İsrail kimi təsvir edilir. Diqqətəlayiq fərq kimi bir katolik və ya sünni müsəlman etnik qrupunun quruluş hekayəsində xalqın etnik seçilməsi dini mifinin inandırıcı nümunəsi yoxdur. Smit öz arqumenti ilə protestantlıq arasında müstəsna uyğunluğu təyin edir ve qeyd edir ki, “birbaşa qədim İsraildən əldə edilən və xüsusilə daha kiçik, əziyyət çəkən protestant icmaları arasında qeyd olunan daha çox “əhd-peyman” tipli etnik seçilmə arasında fərq qoyulmalıdır. Bununla belə, universal dinlərə (katolik xristian dünyası və ya islam) malik olan imperiya siyasətlərinin “hakimlər və elitalar arasında tapılan missioner seçmə növü” bütün bəşəriyyəti potensial olaraq əhatə edən qeyri-məhdud bir səltənət əldə etməyə can atdığına, əksinə Anderson tərəfindən məşhur şəkildə “məhdud və suveren” ( Anderson, 1983, 6) kimi müəyyən edilmiş xalqların, həmçinin millətçiliyin tərif meyarı olan “xalqın” deyil, “hökmdarların və elitaların” seçilməsinə aid olduğuna görə, demək olar ki, millətçiliyin antitezisidir. Katolik və ya İslam “etnik seçki mifinin” bariz şəkildə olmaması əsas dini ənənələr arasında əsas doktrinal və institusional fərqlərlə bağlıdır ki, bu da aşağıda təklif etdiyim milli-dini konfiqurasiyaların yeni tipologiyasında əsas amildir. Etnik seçkilərlə bağlı dini mifdən başqa, növbəti bölmədə ətraflı izah ediləcəyi kimi, müəyyən xalqlar dini təcrid və zorakılıq prosesləri vasitəsilə bir din və ya məzhəblə eyniləşdirilə bilər.

3. Dini təcrid və zorakılıq dövlət quruculuğunun əsas aktları kimi

Üçüncüsü, milli dövlətlər (Akturk, 2009a; Katznelson və Jones, 2010; Sehat, 2011; Adida, Laitin, və Valfort, 2016) daxilindəki dini təcridetməyə və din, millətçilik və zorakılıq arasındakı əlaqəyə, xüsusən də millətin qurulmasının dini səfərbərliyə və təcridə əsaslandığı və ya demokratiyanın süqutunun və ya dövlətin parçalanmasının etno-dini münaqişə ilə bağlı olduğuna fokuslanan araşdırma qrupu da vardır (Sells, 1996; Kopstein və Wittenberg, 2010). Bununla bağlı olaraq, bəzi alimlər müasir milli kateqoriyalar ilə müasir dini icma kateqoriyaları arasındakı əlaqələri müzakirə edirlər, məsələn Osmanlıdan sonrakı Balkan milli dövlətlərinin Osmanlı hüquqi idarəetmə sisteminin dini cəhətdən müəyyən edilmiş millətlərinin dünyəviləşdirilmiş versiyaları olub-olmadığını müzakirə edirlər (Akturk, 2009,a; Mylonas, 2019; Evstatiev, 2019).

Entoni Marks (Marks, 2004) Qərbi Avropanın əsas milli dövlətlərinin, yəni İngiltərə, Fransa və İspaniyanın hamısının öz dini azlıqlarının, yəni ingilis katoliklərinin, fransız protestantlarının, ispan yəhudilərinin və müsəlmanların zorakılıqla kənarlaşdırılması üzərində qurulduğunu müdafiə edirdi. Tənqidi olaraq qeyd edərdim ki, bunlar həm də dünyanın qalan hissəsini müstəmləkələşdirən və formalaşdıran Qərb siyasətləri idi. Erkən müasir dövrdə dini təqib milyonlarla dindar qaçqın yaratdı və əksər Avropa dövlətlərinin demoqrafik tərkibini əsaslı şəkildə dəyişdirdi (Kaplan, 2007; Terpstra, 2015). Dini təcrid çox vaxt zorakı təqiblər yolu ilə yalnız Avropa ilə məhdudlaşmırdı və bir çox Afrika, Amerika və Asiya siyasətlərində də baş verdi.

Etno-milli seçilmişliyin dini mifləri bir etno-milli qrupu bütün digərləri arasında yüksəldir və beləliklə, onların üzvləri üçün “müsbət ayrıseçkilik” rolunu oynayaraq daha çox yayılmış dini təcridetmələr təqib olunan və təqib edən arasında mənfi sərhəd xətti rolunu oynayır. Nə təqib olunanlar, nə də dini təcridin təqibçisi özlərini mütləq dini cəhətdən ali etnik qrup kimi görmürlər. “Sərhəd yaratma” etnik mövcudluq və milli kimliyin mərkəzidir (Barth, 1969) və “milli fərqləndirmənin ilkin xətti kimi dinin daxili və davamlı üstünlüyü” (Mavrogordatos, 2003, 118) orta əsrin sonlarından mübahisəli şəkildə etnik, milli, irqi, ideoloji və kvazi-rasional əsaslandırmalar altında dini azlıqların xaric edilməsi ilə bu günə qədər davam etmişdir.

4. Milli siyasətə və siyasətin qurulmasına dini təsirlər

Dördüncüsü, çox vaxt milli-dini konfiqurasiyaların tarixi irsləri ilə bağlı olduğuna görə əsasən dövlət siyasətinə dini təsirlərin öyrənilməsinə fokuslanan milli siyasətdə dini təsirlərin öyrənilməsi qrupu var. (Rieffer, 2003; Mavrogordatos, 2003; Grzymala-Busse, 2015; Grzymala-Busse, 2016; Grzymala-Busse və Slater, 2018; Soper və Fetzer,2018). Bu tədqiqatlar abort, boşanma, eynicinsli nikah, dini təhsil və rəsmi şəxsiyyət sənədlərində dini mənsubiyyətlə bağlı siyasi qərarlar kimi siyasətdə və siyasətin formalaşmasında dini təsirlərin konkret təzahürlərini göstərmək üçün faydalıdır (Mavrogordatos, 2003).

Milli siyasətdə dini təsirə dair bəzi araşdırmalarda müşahidə olunan əsas çatışmazlıq, bir ölkənin dini millətçiliyi qəbul edib-etmədiyini müəyyən etməkdə “dini demoqrafiyanın” (ən vacib faktorun) xarici səbəb kimi qəbul edilməsidir. Uyğun olaraq müxtəlif millətçilik növlərinə (mülki-dini, dini və dünyəvi) malik 3 cüt ölkəni müqayisə edərkən Soper və Fetzer xristian olmayan idarəçiliklərlə (İsrail, Malaziya və Hindistan) müqayisədə xristian çoxluq təşkil edən idarəçiliklərin (ABŞ, Yunanıstan və Uruqvay) daha sabit olduğunu görürlər. Onların qoşa müqayisələrində sabit xristian milli dövlətləri və qeyri-xristian milli dövlətləri tapmaları təsadüfi ola bilsə də, bu həm də Yunanıstan, ABŞ və Uruqvayın dini homogenliyi (xristianların əksəriyyət olması) ilə əlaqədar ola bilər. Hindistan, İsrail və Malayziya öz siyasi tarixlərində düşünülmüş seçimlərin səbəbi deyil, nəticəsidir. Bəzi millətçi hərəkatlar dini azlıqların (məsələn, alban, suriyalı) görkəmli liderlərini əhatə edirdi və dövlətin çoxdinli demoqrafiyasını qoruyub saxlayırdı, halbuki bir çox digər millətçi hərəkatlar öz rəhbərliyində təkdinli idilər (məsələn, yunan, türk), bu, dini azlıqların kökündən kəsilməsilə müşayiət olundu, beləliklə, dini demoqrafiyanın çox vaxt müəyyən bir siyasətdə hökm sürən millətçiliyin nəticəsi olduğunu göstərir.

5. Dini ayinlərin və ritualların etnik və milli kimliklərlə qarşılıqlı əlaqəsi

Beşincisi, müqəddəs bayramların və ya ritualların etnik, milli və ya dini dözümsüzlüyü mülayimləşdirib və ya gücləndirdiyini araşdıran bir araşdırma qrupu var. İqtisadiyyat və siyasət elmində bir sıra araşdırmalar göstərdi ki, Məkkəyə illik İslam həcc ziyarəti təkcə etnomilli dözümsüzlüyü yox, təəccüblüdür ki, dini dözümsüzlüyü də azaldır və daha kosmopolit dünyagörüşünü gücləndirir (Clingingsmith, Khwaja və Kremer,2009; Alexseev və Zhemukhov, 2016; Alexseev və Zhemukhov,2017). Bunun əksinə olaraq, digər tədqiqatlar göstərdi ki, müharibələrarası Polşa, Kosovo və Fələstində rəqib millətçi hərəkatların mübahisə etdiyi ərazilərdə müqəddəs yerlərə ziyarət etnomillətçiliyi artıra bilər (Sells,1996; Polak-Springer, 2020). Bu tədqiqatlar xüsusi dini ritual, həcc ziyarəti və etnik, milli və dini qruplar arasındakı səbəb-nəticə əlaqəsini aşkara çıxarmaq baxımından müstəsnadır. Daha müntəzəm həftəlik (məsələn, cümə namazları, şabbat və ya xristianlıqdakı bazar günü) və hətta gündəlik (məsələn, dualar) milliyyətçiliyə təsirləri baxımından heç bir sistematik şəkildə araşdırılmamış dini ayinlər var. Katolik bazar gününün və ya islami cümə namazlarının müntəzəm iştirakçıları iştirakçı olmayanlara nisbətən daha çox və ya daha az millətçi, daha çox və ya daha az etnosentrik, daha çox və ya daha az irqçidir? Təəccüblüdür ki, dünya miqyasında ən böyük dini ənənələrin bu cür mərkəzi və ümumi təcrübələri, millətçi hissləri yumşaltmaq və ya gücləndirməkdə təsirləri baxımından sistematik şəkildə araşdırılmamışdır. Dini simvollar, rituallar və miflər din və millətçiliyin kəsişməsində daha bir inkişaf edən elm sahəsinin, yəni “sivilizasiyalar” ətrafında müzakirələrin mərkəzi olmuşdur.

6. Milliyyətçilik(lər)i aşan dini əsaslı millətlərüstü sivilizasiyalar

Altıncısı, əsasən Samuel Hantinqtonun Soyuq Müharibədən sonrakı dünyada dini əsaslı münaqişələrin sivilizasiyalararası münaqişələrin əsas qırılma xətləri olacağına dair geniş istinad edilən arqumentinə əsaslanan, “sivilizasiyalara” millətlərüstü identiklik kimi diqqəti yönəldən bir tədqiqat qrupu mövcuddur. Sivilizasiya kimlikləri çox vaxt dini çağırışlar vasitəsilə motivasiya edilmiş və ya qanuniləşdirilmiş kimi öyrənilir. Avropa Birliyinin dini mühafizəkar dayaqları və “Qərb” və “Yəhudi-Xristian” sivilizasiyasının ixtirasının mühafizəkar mənşəyi və Amerika və Avropanın ifrat sağçıları (Brubaker, 2017; Pertwee, 2020) və postsovet Rusiyası (Hale and Laruelle, 2020) arasında sivilizasiya diskursundakı son zamanlar müşahidə olunan yüksəliş dini diskursa əsaslanan “sivilizasiya” eynilikləri və təsisatlarının millətlərarası baxışları vasitəsilə milli kimlikləri və milli dövləti aşmağa çalışmağın ən diqqətəlayiq və qlobal əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. Xüsusilə Şimali və Qərbi Avropa populizmləri məsələsində, xristian dini irsinə istinadlar millətçilikdən İslama qarşı çıxması ilə müəyyən edilən Qərb “sivilizasiyasına” kritik keçidi asanlaşdırdı (Brubaker, 2017). Bu son araşdırma qrupu həm də milli dövlətləri əvəz edən “imperiyalar”la bağlı məşhur müzakirələrlə əlaqədardır, çünki daha yaxından yoxlandıqda hər bir neo-imperialist diskurs konkret “sivilizasiya” kimliyinə istinad edərək özünü legitimləşdirir.

Sivilizasiya diskursunun populyarlığının sürətlə artmasına baxmayaraq, Henri Heyl və Marlen Laruel tərəfindən Rusiyada “fərdi səviyyəli sivilizasiyanın identifikasiyasına dair ilk sistematik sorğuya əsaslanan tədqiqat” nəzərə çarpan istisna olmaqla fərdi səviyyədə sivilizasiyanın eyniləşdirilməsini ölçən sistematik tədqiqat, demək olar ki, aparılmamışdır. Hər biri fərqli bir dini nüvə ilə formalaşan müxtəlif “Xəyali xətlər dövrü sivilizasiyalarına” əsaslanan “çoxlu müasirliklər”in ardınca mən iddia edirəm ki, hər bir xəyali xətt dövr sivilizasiyasının təsiri altında dini doktrinalar və institutlardakı fərqlər, habelə dövlət quruculuğu zamanı konstitusiya münaqişəsi ilə şərtlənən fərqli bir din və millətçilik konfiqurasiyası inkişaf etmişdir.

Beş müşahidə və milli-dini konfiqurasiyaların müqayisəli tipologiyası

Birincisi, bir çox araşdırmalar dolayısı ilə Qərbi Avropa təcrübəsinə əsaslanır, halbuki Qərbi xristian (katolik və protestant) ənənəsi dünyəvi və dini hakimiyyətin institusional ayrılması səbəbindən ümumiləşdirilə bilməz. Digər dini ənənələrdə dini hakimiyyət ya dünyəvi hakimiyyətə tabedir (məsələn, pravoslav xristianlıq), ya da heç bir iyerarxik və fərqli dini hakimiyyət (məsələn, sünni İslam) yoxdur və yaxud dünyəvi hakimiyyət eyni zamanda dini liderlik iddiasındadır (məsələn, şintoizm). İkincisi, katolik və protestant ənənələri arasında bu iki ənənəni milli-dini baxımdan əks qütblərdə yerləşdirən protestant məzhəblərin milli və submilli institusionallaşması ilə müqayisədə katolik kilsəsinin millətlərüstü və iyerarxik institusionallaşmasına görə çox ciddi fərq var. Üçüncüsü, dini-milli birləşmənin protestant modeli ilə üstüörtülü şəkildə məlumatlandırılmış və bəlkə də İsrailin yəhudi millətçiliyi və Yaponiyanın Şinto millətçiliyi kimi bir neçə başqa qeyri-xristian hallarının tədqiqi ilə gücləndirilmiş anqlo-amerikan araşdırma qrupu dünyanın ən böyük iki dini ənənəsini təşkil edən katolik və sünni İslam dünyasında din və etno-millətçilik arasında qarşıdurma olmasa da, dərin gərginliyi tam olaraq qiymətləndirmir.

Dördüncüsü və bəlkə də ən əsası, həm katolik, həm də protestant olan Qərbi Avropa millətçilikləri əvvəlcə dini məzhəb homogenliyinə əsaslanırdı: Nikolas Terpstranın iddia etdiyi kimi, “Məzhəblər mənəviyyat ifadə vasitələri olmalı idi, lakin hər yerdə onlar vətəndaşlıq standartlarına çevrildi” və “dini inancın getdikcə daha spesifik və doqmatik ifadələri üçün ictimai peşələr xristian aləmində normaya çevrildi”. Talal Əsədin fikrincə: “İslahatdan sonrakı doktrinanın dövlət daxilində dini vahidliyi təmin etmək və ya ən azı müxalifləri mühüm hüquqlardan kənarlaşdırmaq dövlətin işi idi”, – və ya erkən müasir dövlətin formalaşması üçün çox vacib idi. Qərbi Avropa milli dövlətləri anqlikan İngiltərəsi, kalvinist Hollandiya, lüteran İsveç və katolik Portuqaliya və İspaniya kimi dini məzhəb nüvəsi ətrafında formalaşmışdır. Qeyri-xristian nöqteyi-nəzərindən baxıldıqda bu, tez-tez ingilis dilində “dini homogenlik” kimi ifadə edilsə də, Qərbi Avropa milli dövlətlərinin əldə etməyə can atdıqları şey dini homogenlikdən daha çox idi; Bu, böyük əksəriyyətinin nominal olaraq on iki imam şiəliyinin rəsmi məzhəb əqidəsinə sadiq olduğu İran kimi bir neçə istisna olmaqla, qeyri-Qərb siyasətlərində müşahidə edilməsi çətin olan məzhəb homogenliyi idi. Müharibədən sonrakı dövrdə belə, “dini dözümlülük” və plüralizmlə bağlı Avropa müzakirələri, əsasən, qeyri-xristian dinlərə dözmək haqqında deyil, digər məzhəblərdən olan xristianlara dözmək haqqında idi. Baxmayaraq ki, “Fransızlar başqa fransızları türk saymasınlar” ifadəsi “milli birlik naminə dini fərqliliyi aşmağın fəzilətlərinin ilkin bəyanatı” kimi şərh edilib (Greenfeld,1992, 106 sitat edilib: Calhoun, 1997, 84), bu həmçinin göstərirdi ki, hətta özünün ən dünyəvi nümunəsində (fransız) Qərbi Avropa millətçilikləri, “türk”ə (yəni müsəlman) vurğu etməklə qeyri-xristianları kənarda tuturdular.

Beşincisi, bəzi alimlər milli homogenləşmənin əsasını təşkil edən Protestant İslahatına və bunun nəticəsində məzhəblərə bölünməyə diqqət yetirərsələr də, mənim fikrimcə, Qərbi Avropada müsəlmanların və yəhudilərin son orta əsrlərdəki kütləvi təmizlənmələri, xüsusən 13-cü əsrdə pik həddinə çatan daxili Səlib yürüşləri vasitəsilə sonrakı əsrlərin həm məzhəb, həm də etnomilli təmizləmələrini əvvəlcədən müəyyənləşdirdi. Uyğun olaraq, “yəhudilərin və müsəlmanların institusional olaraq təşkil edilmiş damğalanması, Qərb Xristian dünyasında bütün yəhudi və müsəlmanların fərqli geyimlər geyinmək və ayrı-ayrı həyat sürmək məcburiyyətində qalması hekayələri 1215-ci ildə Papa III İnnokentinin rəhbərliyi altındakı IV Lateran Şurasına qədər gedib çıxır”. Müqəddəs torpaqlara olan səlib yürüşlərinin Avropada dövlət formalaşması və Qərb siyasi nizamı üçün oynadığı kritik rolu ilə bağlı sosial araşdırmalar inkişaf etməkdədir. (Mastnak, 2002; Blaydes və Paik, 2016), buna baxmayaraq, ümumilikdə səlib yürüşləri və xüsusilə daxili səlib yürüşləri millət quruculuğundakı roluna görə hələ tədqiq edilməmişdir.

Milli-dini Konfiqurasiyaların yeni tipologiyası: Doktrina, institusionallaşma və qurucu münaqişə

Mən iddia edirəm ki, din və millətçiliyin müxtəlif konfiqurasiyaları iki əsas şərtdən asılıdır: üstünlük təşkil edən dini məzhəb ənənəsinin bir tərəfdən doktrina baxımından etniküstü və institutlaşmasında transmilli olması dərəcəsi, digər tərəfdən isə milli dövlətçiliklə yekunlaşan qurucu münaqişədə əsas rəqibin dini kimliyi. Bu iki amil iki qiymətdən ibarət deyil, intervalda dəyişənlər hesab edilə bilər, çünki dini məzhəb ənənəsi tam etnik və ya tamamilə etnik deyil, daha çox və ya daha az etnik ola bilər.

Dini doktrinaların etnomilli ölçüləri təəccüblüdür ki, az öyrənilir. Məsələn, yəhudiliyə etnik seçilmişliklə bağlı məşhur dini mif (“Seçilmiş insanlar”) daxildir və hinduizm isə dini cəhətdən təsdiqlənmiş irsi sosial nizam, kasta sistemini ehtiva edir ki, bu da onu dünyada mübahisəsiz olaraq ən böyük “etnik” dinə çevirir. Bunun əksinə olaraq, nə xristianlıqda, nə də İslamda onların bütün tərəfdarlarını əhatə edən etnik seçilmişliklə bağlı dini mifi yoxdur. Buna baxmayaraq, etnik və dini məzhəb kimliyi faktiki olaraq üst-üstə düşdüyü üçün nuseyrilər, ələvilər, assurlar, ermənilər və qibtilər kimi bir neçə xristian və islam məzhəbləri Veberin termini ilə desək, “etnikləşdirilib”. Hinduizmdə brahmanlar, yəhudilikdə kohan və ələvilikdə dədə kimi irsi keşişlik etnikləşmiş dinin başqa bir göstəricisi sayıla bilər. Digər tərəfdən, katolik xristianlıq və sünni İslam heç bir etnik qrupla uzlaşmadıqlarına və dini kimliklərinin bir hissəsi kimi ümumi mənşəyə dair subyektiv inamı qəbul etmədiklərinə görə spektrin digər ucunda yer alırlar.

Etnik seçilmişliklə bağlı dini mifin olması ilə dinin etno-milli institusionallaşmasındakı müxtəliflik arasında heç bir səbəb-nəticə əlaqəsi yoxdur. Bununla belə, Əhdi-ətiqdəki etnik seçilmişliklə bağlı dini mifin xüsusi protestant etno-milli qruplar (məsələn,Niderland yeni israillilər kimi) tərəfindən mənimsənilməsi, İncilin xalq dillərinə tərcüməsi və millətlərüstü papalıq hakimiyyətinin rədd edilməsi kimi Reformasiyanın mühüm elementləri erkən müasir millətçilik və protestantlıq arasında çox güclü bir əlaqə yaratdı. Corc Mavrokordatos (Mavrokordatos, 2003) qeyd etdiyi kimi: “Papanın millətlərüstü hakimiyyətinin rədd edilməsindən yaranan protestantlıq və xüsusən də lüteranlıq başlamaqda olan millətçiliklə nəinki uyğun gəlirdi, hətta ondan ayrılmaz idi”. Anqlikan İngiltərəsi, kalvinist Hollandiya və lüteran İsveçi protestant şimal-qərbi Avropadakı nümunələrdəndirlər. Şintoizmlə yapon milli dövləti arasındakı münasibət protestant milli nümunəsinə bənzəyir. Bunun əksinə olaraq, Katolik kilsəsi 20-ci əsrə qədər latın liturgiyası ilə millətlərüstü təşkilati quruluşunu qorudu. Mavrokordatosun iddia etdiyi kimi: “Əgər katoliklik və protestantlıq bu baxımdan iki əks qütb təşkil edirsə, yunan nümunəsi əsrlər boyu bir ifratdan digərinə keçmiş Şərq pravoslav inancının ara mövqeyini nümayiş etdirməyə xidmət edir”. Gündəlik namazların, azanların, cümə namazlarının və digər məcburi dini ayinlərin yeganə dili olan klassik ərəb dili ilə, eləcə də bütün dünyada heyrətamiz dərəcədə oxşar olan məscid müəssisəsi ilə sünni İslam xüsusilə özünün etnik və millətlərüstü quruluşunda katolik xristianlığına bənzəyir. Şiəliyin növləri, on iki imam şiəliyinin İran milli kimliyi ilə institusionallaşması və birləşməsində olduğu kimi, daha ara mövqe tutur.

Cədvəl 1.

Protestantlığın əksər digər dini ənənələrə nisbətən etnomillətçiliklə daha uyğun olduğunu təsnif etmək, protestantlığın qlobal missioner impulsuna görə etiraz edilə bilər ki, bu da hazırda Nigeriyada İngiltərədən daha çox anqlikanın, Tanzaniyada isə İsveçdən daha çox lüteranların olmasının səbəbini izah edir. Bununla belə, etnikləşdirmə və ya milliləşdirməyə yönəlmiş hər hansı doktrina və ya institusional cəhdləri cilovlaya biləcək papalıq kimi dövlətlərüstü hakimiyyətin olmaması səbəbindən Nigeriya, Tanzaniya və başqa yerlərdə yeni protestant icmaları öz yerli etnomilli doktrinalarını inkişaf etdirmək üçün daha çox imkana malikdirlər. Həm də protestantlıq çoxsaylı kiçik məzhəblər (baptist, metodist, presviterian və s.) üçün çətir termindir və bu demoqrafik cəhətdən daha kiçik məzhəblər milliləşdirmə və hətta etnikləşdirmə üçün daha uyğun ola bilər. Din və millətçiliyin qarşılıqlı əlaqəsi, ən başlıcası, Qərb xristian siyasətlərində əhd, ibranilik və ya müqəddəs millətçilik vəziyyətində, əvvəllər bir çox alim tərəfindən tənqidi şəkildə araşdırılmışdır. Bu məqalədə göstərilən katolik-protestant müqayisəsi ilə əlaqədar olaraq ABŞ-da faktiki olaraq ayrılmış qara və ağ kilsələri əhatə edən protestant məzhəbləri ilə müqayisədə katolik kilsələrinin tarixən daha çox etnik-irqi müxtəlifliyə və inteqrasiyaya malik olduğu iddia edilmişdir.

Əsasən müasir milli dövlətlərə uyğun gələn ondan çox avtokefal pravoslav kilsəsi Cədvəl 1-də pravoslavlığın protestantizmlə birlikdə spektrin etnik-milli sonunda yerləşdirilməsini təklif edə bilər. Bununla belə, ekumenik patriarxlıq mərkəzənqaçma qüvvəsi kimi fəaliyyət göstərir və patriarxlığın daha çox simvolik əhəmiyyəti Rus və Ukrayna Pravoslav Kilsəsinə avtokefal statusunun sonuncuya verilməsi uğrundakı mübarizədə müşahidə olunurdu. Bununla belə, mübahisəsizdir ki, Osmanlı İmperiyasının, Sovet İttifaqının və Yuqoslaviyanın parçalanması ilə çoxsaylı pravoslav milli dövlətlərin müstəqillik əldə etməsindən sonra pravoslavlıq spektrin etniklərüstündən etnomilli sonuna doğru irəliləmişdir. Qısacası, İslam, katoliklik və hətta pravoslav xristianlıqla müqayisədə protestantlıqda dini kimliyin etnikləşdirilməsi və ya milliləşdirilməsi tendensiyaları ilə mübarizə apara bilən millətlərüstü mərkəzi nöqtə (məsələn, Məkkəyə ziyarət) və ya dövlətlərüstü iyerarxiya (məsələn, papalıq) yoxdur.

Quruculuq münaqişələri hər bir dövlətin milli-dini konfiqurasiyasının formalaşmasında dini ənənələrin doktrinal və institusional yaxınlıqları ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Beləliklə, əgər milli dövlətin qurulmasına səbəb olan qurucu münaqişələrdə əsas rəqiblər başqa dindən olsaydı, doktrinal olaraq etniklərüstü və institusional olaraq transmilli olan dinin (məsələn, katoliklik və ya sünni İslam) üstünlük təşkil etdiyi bir siyasət milli və dini kimliyinin qaynaşmasının şahidi ola bilər. Bu, katolikliyin İrlandiya və Polşa milli kimlikləri ilə birləşməsində yaşanmışdı. Eynilə, etniklərüstü və transmilli dini ənənədən çıxan türk və pakistanlı millətçilər qeyri-müsəlman düşmənlərə (məsələn, protestant Britaniya, hinduların çoxluq təşkil etdiyi Hindistan və ya pravoslav Yunanıstan) qarşı mübarizə apardılar və bununla da dini ayrılma xəttini milli sərhəd xəttinə çevirdilər. Bunun əksinə olaraq, Amerika qitəsindəki və başqa yerlərdəki köçkün müstəmləkələrindəki əksər millətçiliklər, eləcə də levantin ərəb millətçilikləri milli müstəqillik uğrunda eyni dinin düşmənlərinə qarşı mübarizə aparırdılar. Bu iki ölçüyə əsaslanaraq protestant, katolik, pravoslav; şiə və sünni; hindu, yəhudi və şintoist din və millətçilik konfiqurasiyalarının əsas rəqibin dini kimliyi ilə formalaşdığı barədə danışmaq olar (Cədvəl 2).

Cədvəl 2

Bu iki ölçüyə əsaslansaq, etnik doktrina və milli institutlaşmaya malik bir dinin holland, ingilis, İsrail və Yapon millətçiliklərində olduğu kimi fərqli bir dini düşmənə qarşı qurucu münaqişə ilə müşayiət olunduğu hallarda dinin millətçiliyi daha çox hərəkətə gətirməsi və gücləndirməsi gözlənilə bilər. Əksinə, dinin milliyyətçiliklə rəqabət aparması və ən çox milliyyətçiliyi mülayimləşdirməsi və ya zəiflətməsi, Meksika, levant Ərəb və ya Ukrayna millətçiliyi nümunəsində etniklərüstü doktrina və transmilli institutlaşmaya malik bir dinin eyni dini kimliyə malik olan düşmənə qarşı konstitutiv münaqişəsi ilə müşayiət olunduğu situasiyalardakı kimi gözlənilə bilər. Digər iki kombinasiya, millətçi-dini münasibətlərin iki ölçüsünün zidd təsirlər (gücləndirən, zəiflədən) vasitəsi mövqeyindədir. Bununla belə, ikitərəfli münaqişədə etniklərüstü və transmilli dinlərin eyni inanclı digər xalqlara qarşı millətçiliyi yumşaltması gözlənilir, lakin mütləq başqa dinlərin tərəfdarlarına qarşı deyil. Məsələn, katoliklik katolik litvalılara, slovaklara və ya avstriyalılara qarşı Polşa millətçiliyini mülayimləşdirə bilər, lakin pravoslav ruslara, lüteran almanlara və ya yəhudilərə qarşı milliyyətçiliyi mötədilləşdirə bilməz və hətta gücləndirə bilər.

Çatışmayan əlaqələndirmələr və ünvansız suallar

Din və millət quruculuğu arasındakı əlaqəyə dair bir neçə araşdırma var, lakin dini dözümlülüyün doğuşu nadir hallarda millət quruculuğu kontekstində araşdırılır. Avropa millətçilikləri özlərinin ən dərin yaralarını, yəni İslahatdan sonra əksər Avropa dövlətlərinin yaşadığı ən şiddətli müharibələrin əsasını qoyan məzhəb ayrılığını necə, nə vaxt və harada aradan qaldırdılar? (Kaplan, 2007; Terpstra Aktürk, 2020) Udi Qrinberq qeyd edir: “Nasizmin məqsədi bütün xristianları yeni və “müsbət xristianlıq”da səfərbər etmək idi; bütün qeyri-yəhudiləri və qeyri-kommunistləri birləşdirəcək irqiləşdirilmiş din anlayışı, Almaniya sistemli ekumenik yazı və təşkilat üçün başlanğıc meydançası idi”. Qrinberq iddia edir ki, müharibədən sonrakı Avropada da xristian ekumenizminə təkan verən və ona imkan verən missionerlər arasında dekolonizasiya və İslam qorxusu olub.

Bu məqalədə yalnız qısaca toxunulan millətçilik və din arasındakı əlaqə ilə bağlı bir çox cavabsız suallar var. Millətçilik şövqü dindarlığın azalmasının kompensasiyasıdırmı? Gündəlik həyatın dünyəviləşməsi ilə, xüsusən də dindən sonrakı ilk nəsillər arasında millətçilik hisslərinin güclənməsi arasında kovariasiya varmı? Gündəlik həyatın dünyəvi millətçi təcrübələri hansı mənada dindarlığın gündəlik təcrübələrinə bənzəyir? Millətçilik ənənəvi dinlərin hərtərəfli kosmologiyaları ilə müqayisə edilə bilən “kosmologiya” – kainat elmi təklif edirmi? Millətçilik dünyəvi bir “kosmologiya” və ya “siyasi din” kimi marksist sosializmlə necə müqayisə edilir və ya onunla necə bağlıdır (Riegel, 2005; Maier, 2007; Stedman Jones, Katznelson və Jones, 2010; Slezkine, 2017; Smolkin, 2018) Bir çox tarixi suallar da ortaya çıxa bilər: İştirakçıların qurban, mükafat və ya ölümdən sonrakı həyat kimi dini anlayışlara istinad etmədən yalnız millət üçün öldürdüyü və öldüyü ilk kollektiv zorakılıq aktı harada və nə vaxt olub?

Əsərinin ilk səhifələrində Anderson 1970-ci illərin sonlarında Cənub-Şərqi Asiyada baş verən hadisələrin göstərdiyi kimi marksizmin millətçiliyə uduzduğunu irəli sürdü. Con Mirşaymer bu yaxınlarda iddia etdi ki, nə vaxt liberalizm və millətçilik qarşıdurmaya gəlsə, millətçilik həmişə qalib gəlir. Bəlkə də, ən böyük cavabsız sual millətçiliyin marksizm və liberalizmlə qarşıdurmadan xeyli əvvəlki ən erkən böyük rəqabəti ilə bağlıdır və postmarksist və postliberal dünyada var olmağa davam edir: Millətçilik və din qarşıdurmaya girəndə hansı biri qalib gələr? Son yarım minilliyin təcrübəsinə əsaslansaq, bu sualın cavabı konkret millətçi-dini konfiqurasiyadan asılı olaraq dəyişə bilər. Postsosialist və postliberal dünyada dinlər və millətçiliklər kimlik bazarında iki ən güclü rəqib olaraq qalacaqlar.

İSTİNADLAR:

Adida, Claire L., Laitin, David D., and Valfort, Marie-Anne. 2016. Why Muslim Integration Fails in Christian-Heritage Societies. Cambridge: Harvard University Press.CrossRef Google Scholar

Akenson, Donald H. 1992. God’s Peoples: Covenant and Land in South Africa, Israel and Ulster. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
Akturk, Sener. 2009a. “Persistence of the Islamic Millet as an Ottoman Legacy: Mono-Religious and Anti-Ethnic Definition of Turkish Nationhood.” Middle Eastern Studies 45 (6): 893–909.CrossRef Google Scholar
Akturk, Sener. 2009b. “What Is a Civilization? From Huntington to Elias: The Varying Uses of the Term ‘Civilization’.” In Global Orders and Civilizations, edited by Ünay, Sadık and Şenel, Muzaffer, 49–66. New York: Nova Science Publishers.Google Scholar
Aktürk, Şener. 2012. Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and Turkey. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Akturk, Sener. 2015. “Religion and Nationalism: Contradictions of Islamic Origins and Secular Nation‐Building in Turkey, Algeria, and Pakistan.” Social Science Quarterly 96 (3): 778–806.CrossRef Google Scholar
Aktürk, Şener. 2020. “Comparative Politics of Exclusion in Europe and the Americas: Religious, Sectarian, and Racial Boundary Making since the Reformation.” Comparative Politics 52 (4): 695–719.Google Scholar
Alexseev, Mikhail A., and Zhemukhov, Sufian N.. 2016. “From Mecca with Tolerance: Religion, Social Recategorisation and Social Capital.” Religion, State, and Society 44 (1): 371–391.Google Scholar
Alexseev, Mikhail A., and Zhemukhov, Sufian N.. 2017. Mass Religious Ritual and Intergroup Tolerance: The Muslim Pilgrims’ Paradox. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Anderson, Benedict. 2006 [1983]. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, rev. ed. London: Verso.Google Scholar
Asad, Talal. 2003. Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford: Stanford University Press.Google Scholar
Barth, Fredrik, ed. 1969. Ethnic Groups and Boundaries. Long Grove: Waveland.Google Scholar
Bellah, Robert N. 1967. “Civil Religion in America.” Daedalus 96 (1): 1–21.Google Scholar
Bellin, Eva. 2008. “Faith in Politics: New Trends in the Study of Religion and Politics.” World Politics 60 (2): 315–347.CrossRef Google Scholar
Blaydes, Lisa, and Paik, Christopher. 2016. “The Impact of Holy Land Crusades on State Formation: War Mobilization, Trade Integration, and Political Development in Medieval Europe.” International Organization 70 (3): 551–586.CrossRef Google Scholar
Bonikowski, Bart. 2016. “Nationalism in Settled Times.” Annual Review of Sociology 42: 427–449.CrossRef Google Scholar
Brubaker, Rogers. 2012. “Religion and nationalism: four approaches.” Nations and Nationalism 18 (1): 2–20.CrossRef Google Scholar
Brubaker, Rogers. 2017. “Between nationalism and civilizationism: the European populist moment in comparative perspective.” Ethnic and Racial Studies 40 (8): 1191–1226.CrossRef Google Scholar
Calhoun, Craig. 1997. Nationalism. Minneapolis: University of Minnesota Press.Google Scholar
Clingingsmith, David, Khwaja, Asim Ijaz, and Kremer, Michael. 2009. “Estimating the Impact of the Hajj: Religion and Tolerance in Islam’s Global Gathering.” The Quarterly Journal of Economics 124 (3): 1133–1170.CrossRef Google Scholar
Devji, Faisal. 2013. Muslim Zion: Pakistan as a Political Idea. Cambridge: Harvard University Press.CrossRef Google Scholar
Dougherty, Kevin D. 2003. “How Monochromatic is Church Membership? Racial-Ethnic Diversity in Religious Community.” Sociology of Religion 64 (1): 65–85.CrossRef Google Scholar
Eisenstadt, Shmuel N. 1982. “The axial age: the emergence of transcendental visions and the rise of clerics.” European Journal of Sociology 23 (2): 294–314.CrossRef Google Scholar
Eisenstadt, Shmuel N. 2000. “Multiple Modernities.” Daedalus 129 (1): 1–29.Google Scholar
Evstatiev, Simeon. 2019. “Milletic Secularism in the Balkans: Christianity, Islam, and Identity in Bulgaria.” Nationalities Papers 47 (1): 87–103.CrossRef Google Scholar
Fukase-Indergaard, Fumiko, and Indergaard, Michael. 2008. “Religious nationalism and the making of the modern Japanese state.” Theory and Society 37 (4): 343–374.CrossRef Google Scholar
Gaston, K. Healan. 2019. Imagining Judeo-Christian America: Religion, Secularism, and the Redefinition of Democracy. Chicago: University of Chicago Press.CrossRef Google Scholar
Gellner, Ernest. 2008 [1983]. Nations and Nationalism, 2^nd ed. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
Goode, J. Paul, and Stroup, David R.. 2015. “Everyday Nationalism: Constructivism for the Masses.” Social Science Quarterly 96 (3): 717–739.CrossRef Google Scholar
Goode, J. Paul. 2020. “Guest Editor’s Introduction: ‘Everyday Nationalism in World Politics: Agents, Contexts, and Scale.’” Nationalities Papers 48 (6): 974–982.CrossRef Google Scholar
Gorski, Philip S. 2000. “The Mosaic Moment: An Early Modernist Critique of Modernist Theories of Nationalism.” American Journal of Sociology 105 (5): 1428–1468.CrossRef Google Scholar
Gorski, Philip S., and Türkmen-Dervişoğlu, Gülay. 2013. “Religion, Nationalism, and Violence: An Integrated Approach.” Annual Review of Sociology 39: 193–210.CrossRef Google Scholar
Greenberg, Udi. 2019. “Catholics, Protestants, and the Violent Birth of European Religious Pluralism.” American Historical Review 124 (2): 511–538.CrossRef Google Scholar
Greenfeld, Liah. 1992. Nationalism: Five Roads to Modernity. Cambridge: Harvard University Press.Google Scholar
Grzymala-Busse, Anna. 2015. Nations under God: How Churches Use Moral Authority to Influence Policy. Princeton: Princeton University Press.CrossRef Google Scholar
Grzymala-Busse, Anna. 2016. “Weapons of the Meek: How Churches Influence Public Policy.” World Politics 68 (1): 1–36.CrossRef Google Scholar
Grzymala-Busse, Anna, and Slater, Dan. 2018. “Making Godly Nations: Church-State Pathways in Poland and the Philippines.” Comparative Politics 50 (4): 545–564.CrossRef Google Scholar
Hale, Henry E., and Laruelle, Marlene. 2020. “Rethinking Civilizational Identity from the Bottom Up: A Case Study of Russia and a Research Agenda.” Nationalities Papers 48 (3): 585–602.CrossRef Google Scholar
Harvey, Elizabeth. 2000. “Pilgrimages to the ‘bleeding border’: gender and rituals of nationalist protest in Germany, 1919–39.” Women’s History Review 9 (2): 201–229CrossRef Google Scholar
Hastings, Adrian. 1997. The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion and Nationalism. Cambridge: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Hayes, Carlton J. H. 1926. Essays on Nationalism. New York: Macmillan.Google Scholar
Hayes, Carlton J. H. 2017 [1960]. Nationalism: A Religion. New York: Routledge.CrossRef Google Scholar
Hobsbawm, Eric J. 1990. Nations and Nationalism since 1780. Cambridge: Cambridge University Press.Google Scholar
Huntington, Samuel P. 1993. “The Clash of Civilizations?” Foreign Affairs 72 (3): 22–49.CrossRef Google Scholar
Huntington, Samuel P. 1996. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon and Schuster.Google Scholar
Hutchinson, John. 2009. “Warfare and the Sacralisation of Nations: The Meanings, Rituals and Politics of National Remembrance.” Millennium 38 (2): 401–417.CrossRef Google Scholar
Jackson, Patrick Thaddeus. 2006. Civilizing the Enemy: German Reconstruction and the Invention of the West. Ann Arbor: University of Michigan Press.CrossRef Google Scholar
Joppke, Christian. 2015. Secular State under Siege: Religion and Politics in Europe and America. Malden: Polity Press.Google Scholar
Kaplan, Benjamin J. 2007. Divided by Faith: Religious Conflict and the Practice of Toleration in Early Modern Europe. Cambridge: Harvard University Press.CrossRef Google Scholar
Katzenstein, Peter J., and Byrnes, Timothy A.. 2006. “Transnational Religion in an Expanding Europe.” Perspectives on Politics 4 (4): 679–694.CrossRef Google Scholar
Katzenstein, Peter J., ed. 2010. Civilizations in World Politics: Plural and Pluralist Perspectives. New York: Routledge.Google Scholar
Katzenstein, Peter J., and Weygandt, Nicole. 2017. “Mapping Eurasia in an Open World: How the Insularity of Russia’s Geopolitical and Civilizational Approaches Limits Its Foreign Policies.” Perspectives on Politics 15 (2): 428–442.CrossRef Google Scholar
Katznelson, Ira, and Jones, Gareth Stedman, eds. 2010. Religion and the Political Imagination. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Kedourie, Elie. 2000 [1960]. Nationalism. Malden: Blackwell.Google Scholar
Kopstein, Jeffrey S., and Wittenberg, Jason. 2010. “Beyond Dictatorship and Democracy: Rethinking National Minority Inclusion and Regime Type in Interwar Eastern Europe.” Comparative Political Studies 43 (8–9): 1089–1118.CrossRef Google Scholar
Kotkin, Stephen. 2007. “Mongol Commonwealth? Exchange and Governance across the Post-Mongol Space.” Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 8 (3): 487–531.CrossRef Google Scholar
Maier, Hans. 2007. “Political Religion: A Concept and its Limitations.” Totalitarian Movements and Political Religions 8 (1): 5–16.CrossRef Google Scholar
Marx, Anthony W. 1997. Making Race and Nation: A Comparison of South Africa, the United States, and Brazil. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Marx, Anthony W. 2004. Faith in Nation: Exclusionary Origins of Nationalism. New York: Oxford University Press.Google Scholar
Mastnak, Tomaz. 2002. Crusading Peace: Christendom, the Muslim World, and Western Political Order. Berkeley: University of California Press.CrossRef Google Scholar
Mavrogordatos, George. 2003. “Orthodoxy and Nationalism in the Greek Case.” Western European Politics 26 (1): 117–136.CrossRef Google Scholar
Mearsheimer, John J. 2018. The Great Delusion: Liberal Dreams and International Realities. New Haven: Yale University Press.CrossRef Google Scholar
Mearsheimer, John J. 2019. “Bound to Fail: The Rise and Fall of the Liberal International Order.” International Security 43 (4): 7–50.CrossRef Google Scholar
Mearsheimer, John J. 2021. “Liberalism and Nationalism in Contemporary America.” PS: Political Science & Politics 54 (1): 1–8.Google Scholar
Mylonas, Harris. 2019. “Nation-building policies in the Balkans: an Ottoman or a manufactured legacy?” Nations and Nationalism 25 (3): 866–887.CrossRef Google Scholar
Mylonas, Harris, and Tudor, Maya. 2021. “Nationalism: What We Know and What We Still Need to Know.” Annual Review of Political Science 24: 109–32.CrossRef Google Scholar
O’Brien, Conor Cruise. 1988. God Land: Reflections on Religion and Nationalism. Cambridge: Harvard University Press.CrossRef Google Scholar
Pertwee, Ed. 2020. “Donald Trump, the anti-Muslim far right and the new conservative revolution.” Ethnic and Racial Studies 43 (16): 211–230.CrossRef Google Scholar
Polak-Springer, Peter. 2020. “Religiosity, Nationalism, and Anti-Jewish Politics in Palestine and Poland: Islamic and Catholic Pilgrimages during the Interwar Era.” Nationalities Papers 48 (3): 603–619.CrossRef Google Scholar
Rieffer, Barbara-Ann J. 2003. “Religion and Nationalism: Understanding the Consequences of a Complex Relationship.” Ethnicities 3 (2): 215–242.CrossRef Google Scholar
Riegel, Klaus‐Georg. 2005. “Marxism‐Leninism as a political religion.” Totalitarian Movements and Political Religions 6 (1): 97–126.CrossRef Google Scholar
Risse, Thomas. 2010. A Community of Europeans? Transnational Identities and Public Spheres. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
Santiago, Jose. 2009. “From ‘Civil Religion’ to Nationalism as the Religion of Modern Times: Rethinking a Complex Relationship.” Journal for the Scientific Study of Religion 48 (2): 394–401.CrossRef Google Scholar
Sehat, David. 2016 [2011]. The Myth of American Religious Freedom, updated ed. New York: Oxford University Press.Google Scholar
Sells, Michael. 1996. The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia. Berkeley: University of California Press.Google Scholar
Slezkine, Yuri. 2004. The Jewish Century. Princeton: Princeton University Press.CrossRef Google Scholar
Slezkine, Yuri. 2017. The House of Government: A Saga of the Russian Revolution. Princeton: Princeton University Press.Google Scholar
Smith, Anthony D. 1992. “Chosen peoples: why ethnic groups survive.” Ethnic and Racial Studies 15 (3): 436–456.CrossRef Google Scholar
Smith, Anthony D. 1999. “Ethnic Election and National Identity: Some Religious Origins of Nationalist Ideals.” Nations and Nationalism 5 (3): 331–355.CrossRef Google Scholar
Smith, Anthony D. 2003. “Adrian Hastings on nations and nationalism.” Nations and Nationalism 9 (1): 25-28.CrossRef Google Scholar
Smith, Anthony D. 2015. “Biblical beliefs in the shaping of modern nations.” Nations and Nationalism 21 (3): 403–422.CrossRef Google Scholar
Smolkin, Victoria. 2018. A Sacred Space is Never Empty: A History of Soviet Atheism. Princeton: Princeton University Press.Google Scholar
Soper, J. Christopher, and Fetzer, Joel S.. 2018. Religion and Nationalism in Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Spohn, Wilfried. 2003. “Multiple Modernity, Nationalism, and Religion: A Global Perspective.” Current Sociology 51 (3/4): 265–286.CrossRef Google Scholar
Stedman Jones, Gareth. 2010. “Religion and the origins of socialism.” In Religion and the Political Imagination, edited by Katznelson, Ira and Jones, Gareth Stedman, 171–189. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Stroschein, Sherrill. 2019. “Populism, Nationalism, and Party Politics.” Nationalities Papers 47 (6): 923–935.CrossRef Google Scholar
Suny, Ronald Grigor. 1993. The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union. Stanford: Stanford University Press.CrossRef Google Scholar
Terpstra, Nicholas. 2015. Religious Refugees in the Early Modern World: An Alternative History of the Reformation. New York: Cambridge University Press.CrossRef Google Scholar
Toynbee, Arnold. 1949. The Prospects of Western Civilization. New York: Columbia University Press.Google Scholar
Varshney, Ashutosh. 2002. Ethnic Conflict and Civic Life: Hindus and Muslims in India. New Haven: Yale University Press.Google Scholar
Walzer, Michael. 2015. The Paradox of Liberation: Secular Revolutions and Religious Counterrevolutions. New Haven: Yale University Press.Google Scholar