Yazının əvvəlinə buradan baxa bilərsiniz.
Giriş
Bir öncəki yazıda çox üzdən də olsa, diaspora və Ermənistan arasındakı əlaqələri izah etməyə çalışdıq. Bununla yanaşı ermənilərin lobbi təşkilatlarına ötəri bir baxış keçirdik və onlar haqqında ümumi məlumatlardan yazdıq. Əlavə olaraq, diaspora ermənilərinin kimlik quruculuqlarında ən çox istifadə olunan hadisələrdən də danışmağa çalışdıq. Bu yazıda isə erməni diasporasının daha dərindən və nəzəri analizini etməyə çalışacağıq. Həm ilk yazıda edilə bilməyən izahları verməyə, həm də əlavə olaraq diaspora strukturlarına, onların vətənlərindəki hadisələrlə necə bir əlaqə saxladıqları və öz maraqlarını necə qorumağa çalışdıqlarına toxunmağa cəhd göstəriləcək.
Britaniya imperiyası üçün istifadə olunan məşhur deyimi uyğunlaşdıraraq: “Erməni diasporasının üstündə heç bir zaman günəş batmır”, – deyir ermənilər. Ümumi götürdükdə, bu sözün doğruluğuna şübhə qalmır, çünki ermənilər dünyanın, demək olar, hər ölkəsində yaşayırlar və yaşadıqları ölkələrdə diaspora fəaliyyətləri göstərirlər və ya bunun üçün ilkin addımları atırlar. Uzunmüddətli diaspora təcrübəsinin olması yeni diaspora qruplarının yaradılmasını asanlaşdırır və var olanlar arasındakı əlaqələrin gücləndirilməsi daha asan proses olur. Diasporanın effektivliyi istifadə etdiyi narrativlərin gücü və istifadə edildiyi ölkədə buna uyğun münbit şəraitin olması ilə yüksəlir. Diasporanın gücü isə bu narrativlərin fərqli ölkələrin reallığına nə dərəcədə uyğunlaşdıra bilməsi ilə düz mütənasibdir. Erməni diasporasının əsas narrativi qondarma erməni soyqırımı və türk (əsasən də, Türkiyə) düşmənçiliyi üzərinə qurulub. Azərbaycanla bağlı narrativlər isə, əsasən, türk düşmənçiliyi kateqoriyasının kiçik bir alt qrupunu təmsil edir. Erməni diasporası da daxil olmaqla diasporalar fərqli hədəflər və tarixə sahib olsalar da, əksəriyyətlə diasporaları müəyyən xarakteristikalarla qruplaşdıra bilirik. İlk olaraq, elmi mənbələrdə diasporaların ümumi xarakteristikaları və hekayə yaratmaq metodlarına nəzər salaq.
Nəzəriyyə
Bütün diasporalar üçün eyni dərəcədə doğru olan ümumiləşdirmələr etmək nə dərəcədə çətin də olsa, bir çoxu üçün doğru olan ümumiləşdirmələrə baxaq. Tölölyan iddia edir ki, demək olar bütün diaspora qrupları olduqları ölkələrə inteqrasiya etmək səviyyələri cəhətdən 4 kateqoriyaya bölünür: tam və ya demək olar, assimilyasiya olunmuş, rahat şəkildə etnikləşdirilmiş, ənənəvi vətən kimliklərinə hələ də bağlı qalan yeni miqrantlar və qaçqınlar, diaspora elementi daşıyan və müvəqqəti olaraq vətəndən kənarda yaşayanlar. (2001, 9) Bu kateqoriyalar nə qədər də birindən digərinə keçid kimi başa düşülməsə də, bunu bir çox hallarda müşahidə edə bilirik. Əsasən, biz immiqrant kateqoriyasından diaspora elementinə, daha sonra isə assimilyasiyaya kimi bir meyl olduğunu görə bilirik. Hətta bu prosesin tam əksini, fərqli kateqoriyalar arasında keçid mərhələləri və digər halların da özünü göstərməsi mümkün ehtimallar arasındadır. Diasporaların yaşadıqları ölkə ilə digər bir əlaqəsi də onlar üçün fəaliyyət imkanı yaradacaq şəraitin var olmasıdır. Toivanen və Bahar iddia edir ki, diaspoaraların müəyyən təsirlərə sahib olması üçün fəaliyyət göstərdikləri siyasi mühit bu təsirə müəyyən qədər açıq olmalıdır. (2020, 3) Demokratik ölkələrdə diaspora təsiri daha çox mümkündürsə, qeyri-demokratik siyasi mühitlərdə diasporanın təsiri ancaq şəxsi münasibətlər üzərindən reallaşdırıla bilir. Bu hal da öz növbəsində diasporaların fərqli ölkələrdə fərqli şəkillərdə təşkilatlanması və müxtəlif strategiyaları istifadə etməsi ilə nəticələnir.
Diasporaların iştirakını, demək olar ki, mütləq hala gətirən əsas məsələlərdən ən önəmlisi vətəndə baş verən konfliktlərdir. Konfliktlərin necə baş verməsi və hansı mərhələdə olması diasporaların necə iştirak etməsini böyük halda təyin edir. Əgər konflikt silahlı mərhələyə keçibsə, diasporanın iştirakını daha aktiv şəkildə görə bilirik. Üç fərqli konflikt mərhələsində diasporaların iştirakını Toivanen və Bahar bu cür ümumiləşdirir:
- Davam edən konflikt dövrü: təmsiletmə, lobbi, petisiyalar, kampaniya aparmaq, silahlı qruplara maddi dəstək göstərmək, orduya və ya digər tip silahlı qruplara döyüşçü kimi qoşulmaq, seçkilərə ölkə ərazisindən kənarda qoşulmaq.
- Sülh prosesi dövrü: prosesə mane olmaq və ya dəstəkləmək, üçüncü tərəf olaraq prosesdə təmsil olunmaq, yaşadıqları ölkənin sülh prosesində iştirakını təmin etməyə çalışmaq, prosesdə vasitəçi kimi iştirak etmək.
- Konflikt sonrası yenidənqurma və inkişaf dövrü: investisiya etmək, sahibkarlıq fəaliyyətini yerinə yetirmək, geridönüş praktikasını həyata keçirmək, inkişaf layihələri yaratmaq, inkişafa dəstək vermək və xarici donorlara köməklik göstərmək. (Toivanen and Bahar 2020, 3)
Diasporanın istifadə etdiyi düşmənçilik narrativi isə, əsasən, “özgələşdirilən” qarşı tərəfin mənfiləri üzərində qurulur. Bu prosesi Advan, Tal və Veksler bu cür izah edir: ““Özgə”nin mənfi xarakteriskalarla tərifinin verilməsi tarixi yanlış məlumatlandırmanın nəticəsi deyil. Əslində bu doğru-mənfi hərəkətlərin seçilib, doğru-müsbət hərəkət və məlumatların gözardı edilməsinin nəticəsidir”. (2016, 208) Yəni, nəticə etibarilə, düşmənçilik narativi daha çox “özgələşdirilən” qarşı tərəfin doğru olan mənfi tərəflərini qabardır, nəinki saxta şəkildə ona mənfi xarakteristikalar yükləyir. Bu qabartmanın və şişirtmənin bəzən həddən artıq dərəcədə olması artıq yaranmış yeni hekayənin ilkin variantdan böyük miqdarda fərqlənməyinə də gətirib çıxara bilir. Məsələn, yunan Kiprindəki məktəblərdə araşdırma aparan Syprou türklərin məktəblərdə uşaqlara necə təsvir edilməsi haqqında bunları yazır: “Bir dəfə kənd müəllimi türklərin Konstantinopola necə girdiklərini və “yunanları necə qırdıqlarını” uşaqlara təsvir edərkən o sadəcə tarixi bir hadisəni çatdırmırdı, o həm də şagirdlərinə müəyyən bir qiymətləndirmə mövqeyini ötürürdü: yunanları qırmaq sadəcə öldürmək demək deyil, bu, vəhşiliklə, amansızlıqla öldürmək və barbar bir hərəkəti icra etmək demək idi. Müəllimin uşaqların qəbul etməsi üçün çalışdığı bu qiymətləndirmə mövqeyi və onun yaratdığı emosional cavab idi ki, türkləri yunanların barbar qonşuları olaraq təsvir edirdi”. (2006, 98)
Təhlil
Sovet Ermənistanı dövründə erməni diasporasının ortaq mövqeyi erməni məsələsinin Sovet sisteminin içində həll etmək, məsələnin kənara sıçrayıb Türkiyənin məsələyə müdaxilə etməsinin qarşısını almaq və daha bir “erməni soyqırımı”ndan yan keçmək idi. Panossian yazır ki, digər bütün məsələlərdə isə daşnakların və onların rəqiblərinin, demək olar ki, bütün fikirləri fərqli idi və bu da hər blokun öz mədəni və yardım qurumlarını yaratmağına gətirib çıxarmışdı. (1998) Libaridian isə qeyd edir ki, 1988-ci il zəlzələsində sivil yardımlaşma içində olan erməni diasporası özünü bir anda Qarabağda başlayan hərəkatın da iştirakçısı olaraq tapdı. (1999) Lakin biz diasporanın kənarda qalmağı üstün tutan mövqeyini qarşıdakı illərdə də görürük və bu gedişat müstəqilliyin elanına qədər də hələ davam edirdi. Müstəqillikdən öncə diasporanın öz daxilində yaxşı idarəetmə mövcud deyildi və bu da onların effektivliyini yetəri qədər azaltmağa bəs edir. Əlavə olaraq, Soyuq Müharibə dövründən asılı olaraq diaspora sistemin bir tələbi olaraq bölünmüşdü. SSRİ-nin dağılması ilə bu təbii əngəl də ortadan qalxmış oldu.
Müstəqilliyin elan edilməsi ilə diasporanın Ermənistanla bağlı olan fikirləri və planları da kökündən dəyişməyə başladı. Qarabağ Müharibəsindən öncə diaspora əsasən Türkiyə ilə olan soyqırımı məsələsi üzərinə köklənmişdi, lakin konfliktin başlamağı ilə diaspora bu mövzuda da aktivləşməyə və marağını bura kökləməyə başladı. Koinova yazır ki, iki erməni bloku başlanğıcda sesessionizmə qarşı çıxmışdı, ancaq 1991-ci ildən sonra dəstəkləməyə başladı. Beləliklə də, kimlik mərkəzli emosional özünü eyniləşdirmə daha sonra sesessionizmə şans kimi baxılmasına və sonradan diasporanın konfliktdə iştirakına gətirib çıxardı. (2011, 343-44) Sonrakı mərhələlərdə isə erməni diasporasının fəaliyyət istiqamətlərindən biri də sesessionizmi haqlı çıxarmaq üçün iddiaların irəli sürülməsi və buna yaşadıqları ölkələrdə dəstəyin tapılması da daxil oldu.
Fiqur 1. Erməni diasporasının konfliktlərdə iştirak etmə qanunauyğunluğu.
Lakin Ermənistanın ilk prezidenti Levon Ter-Petrosyanın siyasəti artıq daxili auditoriya və diaspora tərəfindən dəstəklənmirdi. Bremmer yazır ki, Ter-Petrosyanın Qarabağla bağlı kəskin olmayan mövqeyi onun hakimiyyətinin çöküşünü başlatdı. O, ATƏT-in mərhələli həll planını dəstəkləyirdi, ermənilərin işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərindən çıxmağını və Qarabağın statusunun müzakirəsini dəstəkləyirdi. Onun seçkilərdəki qalibiyyətini dəstəkləyənlər bir andaca ona qarşı çıxaraq istefasını tələb etməyə başladılar. (1998) Ter-Petrosyanın diasporanı Ermənistanın daxili məsələlərindən kənarda tutmaq cəhdləri də onun getməsi ilə sona çatdı və Köçəryanın hakimiyyətə gəlməsi ilə diaspora Ermənistanın daxili məsələlərində bəzi siyasət istiqamətlərinin izlənməsini qəbul etdirdi. Şain yazır ki, 1998-ci il Fevral ayının 3-də Ter-Petrosyanın hakimiyyətdən kənarlaşdırılmasından sonra yeni prezident Robert Köçəryan erməni millətçiliyinin əvvəlki anti-türk və anti-Türkiyə siyasətinə geri döndü və bunun üçün də əsas dəstəyi diasporadan alırdı. (Shain 2002, 123) Diasporanın Ermənistan daxili siyasətində radikal mövqe tərəfdarı olması isə Dağlıq Qarabağda 1994-cü ildə atəşkəsin imzalanması ilə gəldi. Ermənistan faktiki olaraq müharibədə qələbə qazansa da, bu qələbəni Dağlıq Qarabağın müstəqilliyinə çevirə bilməmişdi və bu ərazilər hələ də Azərbaycanın suveren torpaqları kimi tanınırdı. Bu baş verənlərin fonunda diaspora hakimiyyətdə olanlara olan inamını itirib daxili radikalizmi dəstəkləməyə başlamışdı. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq da 1998-ci ildə Ter-Petrosyanın hakimiyyətdən gedib Köçəryanın hakimiyyətə gəlməsi diasporanın da istəkləri arasında idi.
Fiqur 2. Diasporalar daxili siyasətin radikallaşmasına təsir edirlər.
Putnamın fikirlərinə görə, ölkə başçıları beynəlxalq danışıqlarda iki rəqabətdə olan sferanı balanslaşdırmalıdırlar: onlar həm daxili seçicilərin maraqlarını təmin etməli, həm də danışıqlarda qarşı tərəfin minimum tələblərini qarşılamalıdırlar. Erməni və yəhudi diasporalarının misallarının analizi bizə göstərir ki, aktiv diaspora var olduğu zaman onlar sadəcə ölkə daxilində yerli seçici kimi görülə bilməzlər və onlar konfliktin həlli prosesində ayrıca azad bir tərəf kimi dəyərləndirilməlidirlər. (1998) Bu reallığı Köçəryan Ter-Petrosyandan daha yaxşı oxuya bilmişdi deyə diasporanın da maraqlarını daxili siyasətdə qarşılamağa çalışırdı. Diasporanın uzunmüddətli Türkiyə düşmənçiliyi və Türkiyəyə qarşı apardığı qondarma soyqırım kampaniyası onların Qarabağ məsələsindəki və daxildəki hakimiyyətin izlədiyi siyasətdəki prioritetlərə təsirini daha da böyüdürdü. Şain bir məqaləsində bu cür yazır: “Riçard Hovannisian deyirdi ki, Türkiyənin Qarabağ konfliktində Azərbaycanı dəstəkləməsi diaspora tərəfindən Türkiyənin uzunmüddətli “erməniləri köməksiz və çarəsiz saxlamaq . . . və bəlkə də uyğun zamanda onları çox kiçik qalmış erməni ərazilərindən silmək” strategiyası olaraq görülürdü. Və bir araşdırmaçı da qeyd edirdi ki, ermənilərin əksəriyyəti türklər və azərbaycanlılar arasında bir fərq görmür və türk-İslamın yayılması ilə mühasirəyə alınmaqlarından qorxurlar”. (Shain 2002, 127)
Fiqur 3. Vətəndə insan haqlarının ciddi pozulması diasporaları radikallaşdırır.
Diasporaları radikallaşdıran daha bir əsas səbəb ölkə daxilində insan haqlarının pozulması və ya ölkədaxili soydaşların bu vəziyyətlə əlaqədar pis halda qalmağıdır. Koinova yazır ki, vətəndə baş verən qırğınlar, poqromlar və etnik təmizləmələr diasporaları təmkinli mövqedən daha aktiv mövqeyə keçirdir. Bununla da diaspora silah alınması üçün pul yığılmasına, döyüşçülərin göndərilməsinə və vətəndə olan radikal qruplara dəstək verilməsinə başlayır. Beləliklə də, əvvəlcə passiv olan diaspora üzvləri də səfərbər edilir, nəticədə, kollektiv təhdidlər kollektiv hərəkəti doğurur. Bu prosesdə qlobal media da, əsasən, insan haqları pozuntularını yayaraq öz töhfəsini verir. Əsasən, öldürülmüş insan şəkillərinə, yaslara və dağıdılmış dini məkanlara yer verən media beynəlxalq təşkilatlardan limitli bir reaksiya alarkən buna şahidlik edən diaspora üzvlərində inanılmaz təsirlər qoya bilir. Kollektiv travmalara köklənmiş kimliklərinə real və xəyali bağlarla bağlanmış diasporalar öz kollektiv kimliklərinə güclü qorxu, əsəb və təhlükə hiss edirlər və bu emosiyalar onların şiddətə meyl etmələrində əsas təyinedici xüsusiyyətlərdən olur. (2011, 347-48) Qoldston və Tillinin də bəhs etdiyi kimi “heç nə etməməyin nəticələri çox böyük göründüyü zaman” kütlələr özlərinə yaranan qorxuya qarşı səfərbər olurlar. (2001) Erməni diasporasının bu səfərbərliyi həm birinci Qarabağ Müharibəsində, həm Aprel Döyüşlərində, həm də İkinci Qarabağ Müharibəsində də görüldü. Bu hadisələr zamanı erməni diasporası tamamilə səfərbər edilmişdi.
Diasporada əsasən gənc nəslin daha passiv və ya ortaq məxrəci tapmağa çalışan olmağını müşahidə edirik. Stremlau yazır ki, həm diasporada, həm də vətəndə özünü sosial mediada ifadə edən bu cavan nəsil bölünmələrə daha az diqqət edir. Daha çox universal dəyərləri qəbul edən və müharibənin yaratdığı dərinləşmiş nifrətdən daha az təsirlənən bu fərdlər, əsasən, yeni və çox lazım olan ortaq məxrəci tapmağa meyilli olurlar. (2012) Lakin Ermənistan daxilində və diasporada çox cüzi də olsa, ortaq məxrəci dəstəkləyənləri, əgər varsa, görmək çox çətindir. Bunun əvəzində həm Ermənistanda, həm də diasporada çox ciddi və dəyişilməz bir mövqenin olduğu son müharibədə də açıq göründü. Diaspora ermənilərinin Ermənistanda yaşayanlardan daha az radikal olması gözlənilərkən əksinə onlar daha radikal və barışmaz mövqeyi sərgiləyirdilər. Bunun əsas səbəblərindən biri də diasporanın konfliktdən çox uzaq olması və onun çətinliklərini birbaşa yaşamaması idi.
Fiqur 4. Diaspora-hökümət-xalq üçlüsünün özlərini radikallaşdırma döngüsünə salmağı.
Vətən anlayışı orada yaşayan və ondan uzaqda yaşayan diaspora üzvləri üçün fərqli mənalar kəsb edir. Şain yazır, diaspora üzvləri və vətəndaşların etnik və milli kimliklə bağlı çox fərqli mövqeləri vardır. Vətəndaşlar üçün torpaq bir neçə müxtəlif funksiyanı yerinə yetirir: o, qida, yaşamağa ərazi, təhlükəsizlik, həmçinin milli kimlik üçün coğrafi mövqeni təmin edir. Əgər simvolik önəmi çox yüksək olsa belə, ərazinin müəyyən bir hissəsinin verilməsi təhlükəsizlik və yaşam şəraitini yüksəldirsə, vətəndaş bu dəyişikliyi məntiqli qəbul edə bilər. Digər tərəfdən, diaspora üçün vətənin təhlükəsizliyi nə qədər önəmli olsa da, ərazinin kimlik funksiyası daha üstün gəlir. Lakin o ərazinin praktik dəyəri diasporanın günlük təcrübələrində özünü göstərmir. (2002, 134) Şain məsələyə nə qədər də materialist yanaşsa və bəlkə də ölkədə yaşayanların əraziyə baxışını sadəcə mənfəətlə ölçərək yanlışa yol versə də, diasporanın ərazilərə kimlik üçün əvəzedilməz bir məcburiyyət olduğu barədə dediklərində haqlıdır. Burada bir məsələyə də fikir verməyimiz vacibdir. Elmi ədəbiyyatda nə dərəcədə diasporanın ölkədaxili vəziyyəti radikallaşdırmağa meylli olduğu öz əksini tapsa da, bu prosesə yalnız bir istiqamətli təsir kimi baxmaq olmaz. Diasporanın daxili siyasətə təsiri olduğu kimi, daxili siyasətin də diasporanı radikallaşdırdığını müşahidə edirik. Erməni diasporası da eynilə radikallaşmasına töhfə verdiyi hakimiyyətin yerli əhalini biraz da radikallaşdırmağına gətirib çıxarır və o əhalinin radikallaşma nəticəsində üzləşdiyi faciələr yenidən diasporanı daha da radikallaşdırır. Bu, əsas Qarabağ məsələsində özünü daha çox göstərir, çünki Türkiyə ilə olan qondarma erməni soyqırımı məsələsindən fərqli olaraq, Qarabağ məsələsi diaspora ermənilərinin birbaşa təcrübə etmədiyi və sadəcə Ermənistanda yaşayanların onlara “çatdırdığı dərəcədə hiss edə bildiyi” bir münaqişədir. Nə dərəcədə diaspora bu məsələdə daha radikal mövqe tutulmasının tərəfdarıdırsa, o dərəcədə də özünü dolayı yollarla radikallaşdırır.
Yalnız erməni diasporası nə qədər çalışsa da, transmilli koalisiyaları qurmaqda uğurlu ola bilmədi. Bunun əsas səbəblərindən biri strateji mərkəzin zəif olması və fərqli ölkələrdəki diaspora təşkilatlarının effektiv şəkildə tək mərkəzdə birləşdirilə bilməməsi idi. Müəyyən ölkələrin daxilində birləşdirici qurumlar yaradılsa və Ermənistanın özündə Diaspora Nazirliyi yaransa da, bunu etmək alınmadı. Lakin buna baxmayaraq, diaspora institutlarının təşkilatlanması güclü səviyyədə idi. Beləliklə, erməni diasporasının vətənlərində partiyalar və qurumlar yaradıb transmilli koalisiyalar qurmaq idealı özünü doğrultmadı və qurulan qurumlar da zəif təsirə malik oldu.
Fiqur 5. Transmilli koalisiyaların qurulması
Nəticə
Ümumiləşdirmək lazım gələrsə, erməni diasporası da digər diasporalar kimi vətənlərində baş verən proseslərə və konfliktlərə müəyyən təsirlər etməyə çalışır. Müstəqilliyə qədər bu təsir daha çox Ermənistanı Türkiyədən qorumaq idisə, müstəqillikdən sonra və Qarabağ müharibəsi ilə birlikdə erməni diasporasının da məqsədləri təkamülə uğradı. 1994-cü ildə atəşkəsin bağlanması və Ter-Petrosyanın Qarabağ məsələsində daha yolagəlimli mövqe qoyması diasporanın hökümətə inamını sarsıtdı və höküməti daha da radikallaşdırmağa çalışdı. Bununla birlikdə Türkiyənin də Qarabağ məsələsində Azərbaycanı dəstəkləməyi erməni diasporasının əsas qorxusunu reallaşdırmış və onlar üçün daha aktiv rol oynamağı mütləq etmişdi. Daxili höküməti radikallaşdırmağına baxmayaraq, bu həm də daxildə bəzi proseslərin getməyinə və onların da diasporanı radikallaşdırmağına gətirib çıxardı və bu proses hələ də davam edir, yəqin ki, uzun illər də davam edəcək.
Qeyd: Fiqur 1,2,3 və 5 Maria Koinovanın mənbələrdə qeyd edilmiş məqaləsindən götürülərək Azərbaycan dilinə tərcümə edilib. Fiqur 4 məqaləyə orijinaldır.
Mənbələr:
Adwan, Sami, Tal, Daniel Bar, and Bruce E. Wexler. 2016. “Portrayal of the Other in Palestinian and Israeli Schoolbooks: A Comparative Study.” Political Psychology 37 (2): 201–17. doi:10.1111/pops.12227
Bremmer, Ian. “Help Wanted for Armenia.” Christian Science Monitor, February 25, 1998. http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=asn&AN=268075&lang=cs&site=ehost-live
Chernobrov, Dmitry, and Leila Wilmers. “Diaspora Identity and a New Generation: Armenian Diaspora Youth on the Genocide and the Karabakh War.” Nationalities Papers, September 2019, 1–16. https://doi.org/10.1017/nps.2019.74
Goldstone, Jack and Tilly, Charles 2001 ‘Threat (and opportunity)’, in R. Aminzade, et al. (eds), Silence and Voice in the Study of Contentious Politics, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 179-94
Koinova, Maria “Diasporas and secessionist conflicts : the mobilization of the Armenian, Albanian and Chechen diasporas”. Ethnic and Racial Studies, Volume 34 (Number 2). 2011. pp. 333-356. doi:10.1080/01419870.2010.489646
Libaridian Gerard, 1999, Challenge of Statehood, Watertown, MA: Blue Crane
Panossian Razmik, 1998, ‘The Armenians’, in Charles King and Neil Melvin (eds), Nations Abroad, London: Westview, pp. 79-102
Robert D. Putnam, 1998, “Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games,” International Organization 42: 427–60
Spyrou, Spyros. 2006. “Constructing ‘the Turk’ as an Enemy: The Complexity of Stereotypes in Children’s Everyday Worlds.” South European Society & Politics 11 (1): 95–110. doi:10.1080/13608740500470364
Stremlau, Nicole. “Mapping Digital Media: Digital Media, Conflict and Diasporas in the Horn of Africa.” Open Society Foundation, February 2012. https://www.opensocietyfoundations.org/publications/digital-media-conflict-and-diasporas-horn-africa
Shain, Yossi. “The Role of Diasporas in Conflict Perpetuation or Resolution.” SAIS Review 22, no. 2 (2002): 115-144. doi:10.1353/sais.2002.0052
Toivanen, Mari, and Bahar Baser. “Diasporas’ Multiple Roles in Peace and Conflict : A Review of Current Debates,” 2020. https://helda.helsinki.fi/handle/10138/312083
Tölölyan, Khachig. “Elites and Institutions in the Armenian Transnation ,” 2001. http://www.transcomm.ox.ac.uk/working papers/WPTC-01-21 Tololyan.doc.pdf
