Ernest Gellnerin mənə və hər birimizə bəxş etdiyi nailiyyət və ilhamı yüksək dərəcədə qiymətləndirirəm.[i] İlk dəfə 1964-cü ildə onun işi idi ki, neçə vaxtdır ki maraqlandığım və Afrikadakı dekolonizasiya dalğasından sonra havada qalan fenomenin tədqiq olunma metodları ilə məşğul olanda marağımı çəkmişdi. Gellner nəinki millətçilik nəzəriyyəsi haqqında olan tezisimi səbr və qayğı ilə dəstəklədi və ona rəhbərlik etdi, həmçinin millətlər və millətçilik barəsində sonralar da mənim üçün bələdçi rolu oynayacaq üç fundamental dərs öyrətdi.
İlk dərs, millətçiliyin öz təzahürlərində çoxmənalı və dəyişkən olması idi. Başqa sözlə, bu cür rəngarəng fenomenin başa düşülməsində irəliləmə əldə etməliyiksə, millətçilik adı altında gedən geniş əhatəli hərəkat və ideologiyaları təsnif etməyə cəhd etməli olduğumuz idi.
İkinci dərs, millətçilik və onun meydana gəlməsinin altında yatan başlıca sosioloji reallıqların dəyərləndirilməsi idi. Millətlərin yalnız xəyali olaraq mövcud olduğunu və dekonstruksiya oluna bilinəcəyini deyənlərə qarşı, bu reallığın millətçilər tərəfindən nəql edilən hekayələrdən tamamilə fərqli olsa belə, Gellner həmişə millətlər və millətçilyin real və güclü sosioloji fenomen olduğunda israr edirdi.
Üçüncüsü, o məni inandırdı ki, millətlər, həmçinin millətçilik modern fenomenlərdir, o mənada ki, modern dünyanın başlıca xüsusiyyətləri millətləri və millətçiliyi tələb edir. Bunlardan biri digəri olmadan mövcud ola bilməz. Bu aydın məsələdir ki, ideoloji hərəkat kimi millətçilik on səkkizinci əsrdən öncə mövcud olmamışdır. Amma bu həmçinin ümumilikdə millətlər üçün də doğrudur. Bu o deməkdir ki, bir neçə millətlər modernizmin yaranmasından öncə mövcud olsalar belə, əksəriyyəti olduqca yeni və qaçılmaz olaraq moderndirlər.
Lakin bu nöqtədə Gellner və mənim düşüncələrimdə müəyyən fərqlilik vardır. O, “qəlbən” modernist olduğundan millətin yalnız nisbətən yeni anlayış olduğunu deyil, həmçinin erkən sənayeləşmə, sosial mobilizasiya, kütləvi savadlılıq, ümumi təhsil kimi, xüsusilə modern şəraitlərin məhsulu olduğunu iddia edirdi. Bu, spontan, savadsız “aşağı” kültürlərdən millətçilik və millətləri formalaşdıran savadlı, “yüksək” kültürlü modern keçid idi.[ii] Bu düşüncələri yanlış hesab etmirəm, lakin bu hekayənin yalnız yarısını əhatə edir. Bu dəyişkən fenomenin nəzərdən keçirilməsinin digər yarısı və yolları var. Mən bu digər yarısından bəhs etməyə və digər yolların bəzilərini nəzərdən keçirməyə çalışacağam.
Düşünürəm ki, hər birimiz millətçiliyin bu gün dünyadakı ən güclü qüvvələrdən biri olması və milli dövlətin ən azından bir əsrdir ki, beynəlxalq siyasətin təməl parçası olması faktı ilə razılaşarıq. Millətçilik dünyadakı, polietnik və federal olanları da daxil olmaqla, dövlətlərə legitimlik təmin edir. Bu həmçinin ən geniş yayılmış və populyar ideologiya və hərəkatdır və təəcüblü gəlməsin ki, dünyada mövcud olan əksər həllolunmaz konfliktlər ya etnik-millidirlər, ya da ki özlərində güclü millətçi komponent ehtiva edirlər.
Əlbəttə, millətçiliyin təsirini şişirtmək və dövlətin sosial, kültürəl və siyasi siyasətlərini, dövlət daxili münasibətlərin hər parçasını əhatə etməklə millət və millətçilik ifadələrini qabartmaq asandır. Buna görə də, əvvəlcə konseptlərə tərif vermək lazımdır.
“Millətçilik”, mənə görə, bəzi üzvlərinin hazırki və ya potensial “millət”i yaratdığını nəzərdə tutan insan topluluğunun müstəqilliyi, vahidliyi və kimliyinin əldə edilməsi və saxlanılması üçün aparılan ideoloji hərəkatıdır. “Millət” dedikdə isə, bütün üzvləri üçün tarixi ərazini, ortaq mif və xatirələri, kütləvi, ictimai kültürü, vahid iqtisadiyyat və insan hüquq və azadlıqlarını paylaşan insan topluluğunu nəzərdə tuturam. Bu tərif millət anlayışını xüsusi növ sosial və mədəni, bölüşülən tarix və kültürün ərazi birliyi ilə əlaqələndirir. Bu, dünyanın öz vətəndaşlarının başlıca olaraq sədaqət borclu olduğu və siyasi güc və daxili azadlığın tək mənbəyi olan tarixi kültürəl cəmiyyətlərdən təşkil olunduğunu düşünən millətçilərin gümanlarıdır.[iii]
Millət ilə dövlət anlayışını fərqləndirmək vacib məsələdir. Dövlət hüquqi və siyasi konseptdir; dövlətlər tanınan ərazi daxilində müstəqil, zor gücünə əsaslanan institutlar kimi tərif edilə bilər. Dövlətlər cəmiyyətlər hesab edilmir.[iv] Bununla birlikdə, biz əvvəlcə Avropada, sonra isə dünyanın digər yerlərində meydana gələn dövlət sistemlərinin millətçiliyin və həmçinin bü günün millətlərinin yüksəlişindən öncə gəldiyini xatırlamalıyıq. Dövlətlə millət arasındakı zaman və məkana bağlı uyğunluqdakı bu çatışmazlıq bugünkü milli münaqişələrin başlıca səbəblərindən biridir.[v]
Əksər insanlar üçün millətləri, xüsusilə özlərinin aid olduqları millətləri əbədi və qədim şəkildə təsəvvür edirlər. Onlar nə millətlərsiz dünya düşünə bilirlər, nə də ki millətin yeni anlayış və yaxud elitanın yaratdığı quruluş olduğu ideyasıyla xoşbəxtdirlər. Həqiqətən də əvvəlki nəsil alimlər böyük ölçüdə millətçiliyin qeyri-ixtiyari təsiri altında bütün əsr və qitələrdə “millət”ləri axtarıb tapmağa meyilli idilər.[vi] Lakin bu gün əksər alimlər qədim dövrlərdən və orta əsrlərdən bəri mövcud olan millətlər fikrini sadəcə olaraq “retrospektiv millətçilik” kimi qəbul edərlər. Post-müharibə alimlərinin əksəriyəti üçün millətlər və millətçilik Fransız İnqilabından az əvvəl, müddətində və ya sonra yaranan yeni fenomendir. Onlar həm də millət və millətçilikləri modernləşmənin məhsulu və müasirliyin xüsusiyyəti kimi görməyə yönümlüdürlər. Bu “modernist” nəzəriyyələrinin əksəriyyəti təməldən materialistdir. Bəzi hallarda bu materializm açıq-aşkar görünür. Məsələn, Tom Nairn millətçiliyə kapitalizmin qeyri-bərabər inkişafının məhsulu və ona reaksiya kimi yanaşır.[vii] Digər hallarda, materializm, istər Ernest Gellnerin tənqidi yanaşdığı kütləvi ictimai sistemə, standartlaşdırılmış təhsilə əsaslanan mobil cəmiyyət olsun, istərsə də Benedikt Anderson tərəfindən qeyd olunan “print-kapitalizm” texnologiyasının yayılmasından meydana gələn kütləvi oxu artımı olsun[viii], modernləşmənin kültürəl prosesinin bir hissəsi kimi qavranılır . Bütün belə hallarda, millət və millətçiliyə müasir, sənaye cəmiyyətinin az və ya çox dərəcədə qaçılmaz nəticəsi kimi baxılır, lakin onların nəticələri təəsüfəlayiq ola bilər.[ix]
Əlbəttə, Benedikt Anderson və Erik Hobsbaumun “dekonstruktiv” modellərində millətin real və ya xəyali olması məsələsi ən kəskin formada yer almışdır. Hobsbaumun yanaşmasında, millət böyük ölçüdə milli simvolların, mifologiyanın və buna uyğunlaşdırılmış tarixin daxil olduğu “icad edilmiş ənənələr” toplusu kimi görünür.[x] Andersonun modelində isə, millət sonu olan və suveren “xəyali siyasi cəmiyyət” kimi təsvir edilir[xi]. Elə zənn etmirəm ki, hər biri milləti tamamilə xəyali quruluş olaraq görürdülər; bununla birlikdə onlar millətə “primordial” və “perennial” fenomen kimi yanaşan millətçi baxışın yanlışlığını da ortaya çıxarmaq istəyirdilər.[xii]
Bu yanaşma, millətə “xəyali cəmiyyət” və ya “icad edilmiş ənənə” kimi tərif verərkən onun real varlığını inkar etmədiyimiz və ya uydurma saymadığımız müddətcə, olduqca məqbul görsənir. Nəyinsə həm xəyali, həm də real olduğunun deyilməsində ziddiyyətli bir şey yoxdur: Parfenon, Çartrz və Sistinin tavanları əsrlər boyunca onların yaradıcılarının və tamaşa edənlərinin təxəyyülləri üçün daha az real və konkret deyildi. Bəs millətlər uydurma deyillərsə, bədii abidələr kimi yaradılan kültürəl əsərlərdir? Formalaşmasında ixtiyari planlamaları və insan müdaxiləsini ayırd edə bildiyimizə baxmayaraq, millətlər və millətçiliklərin özü də nəsillər ərzində bir-birinə bağlı olan əvvəlcədən var olan ənənələrin və irslərin məhsulu olduğunu iddia edəcəyəm.
İcazənizlə, yarandıqdan sonra millətlərin sosioloji reallığını vurğulayan daha məqbul “modernist” nəzəriyyələrə qayıdıram. Bu nəzəriyələrlə bağlı müəyyən problemlər vardır. “Ümumi olaraq millətçiliyin” izahında inandırıcı iş ortaya qoysalar da, bu nəzəriyyələr xüsusi sahələrə və mövzulara asanlıqla tətbiq edilə bilinməyəcək formada mücərrədləşdirilmişdir. Onlar hər bir şeyi əhatə etmiş kimi görünsə də, real tarixi hadisələri aydınlaşdırmaq üçün istifadə olunduqda bu nəzəriyyələr tez-tez dini amil, irqi və ya etnik düşmənçilik tarixi kimi istisna durumları qarşımıza çıxarır[xiii].
İkincisi, onların materializmi ümumilikdə olduqca yanıldıcıdır. Millətçilik bütün növ sosio-iqtisadi şəraitlərdə meydana gələ bilər – varlı Kuobek və kasıb Eritreada, tənəzzül gedən şəraitdə və həmçinin inkişaf zamanı, sənayeləşmiş və sənayeləşməmiş yerlərdə. Müəyyən millətçiliklərin məzmununu və intensivliyini qlobal kapitalizmin işləmə mexanizmi və ya nisbi məhrumiyyətlərin dinamikası ilə də açıqlamaq asan deyil[xiv].
Üçüncü problem isə, modernizmə bağlılığından qaynaqlandığı üçün ən vacib olanıdır: bu, millət və millətçiliklərin modernləşmənin məhsulu olması ideyasıdır. Bu baxışın sistemli şəkildə görməzdən gəldiyi məsələ dünyanın bir çox yerində etnik bağların və kültürəl duyğuların davamlılığı və onların çox sayda insan üçün davam edən önəmidir. Doğrudan da, Erik Hobsbaum “proto-milli” cəmiyyətlərlə sonradan yaranan siyasi millətlər arasındakı əlaqəni inkar etməklə çox uzağa gedir[xv].
Razılaşmadığım məsələ də tamamilə budur. Müasir siyasi millətçiliklər erkən etnik bağlara, xatirələrə və bəzi hallarda da pre-modern etnik kimliklərə və cəmiyyətlərə müraciət olunmadan başa düşülə bilinməz. Bütün modern millətlərin hansısa öncəki etnik bağlar üzərində formalaşdığını iddia etmək istəmirəm; lakin əksər belə millətlər, Qərbin ilk millətləri – Fransa, İngiltərə, Kastiliya, Hollandiya, İsveç – daxil olmaqla, bu cür bağlara əsaslanıb və digərləri üçün “millət” ideyasının modelləri və qabaqcılları kimi çıxış ediblər. Daha dərinə getdikdə görə bilərik ki, istər mütəmadi olaraq formalaşmış, istərsə də “millət quruculuğu” prosesinin nəticəsi olsun, yeni yaranan milli cəmiyyətlərdə də etnik komponentlər tapılır. [xvi]
İnanıram ki, “etno-simvolik” olaraq adlandıra biləcəyimiz bu yanaşma millətlərin inkişafını, etno-millətçiliklərin yüksəlişini və onların doğurduğu münaqişələri anlamaqda daha yararlıdır. Əvvəlcə onu demək lazımdır ki, bu nəzəriyyə deyil, yanaşma və yaxud baxış tərzidir. Çox ümumi səviyyədə istisna olmaqla, etnoslar, millətlər və millətçilklər kimi belə dəyişkən və çox tərəfli fenomenlər toplusu haqqında nəzəriyyə irəli sürə biləcəyimiz haqqında şübhəliyəm. İkincisi, bu cür yanaşma müəyyən şərtlər daxilində hansı xalqlarda millətçiliyin yüksələ biləcəyi və bu millətçiliklərin məzmunun necə ola biləcəyi barəsində izah verməyə kömək edə bilər, bu sahədə bir çox iş görülmüş olsa belə. Erkən etnik quruluşların araşdırılması müəyyən xalqda yeni millətçilklərin başlıca məsələ və problemlərini izah etməkdə kömək edəcək və bizi millət və onun millətçiliyinin ehtimal olunan yüksəlişi haqqında ipucları ilə təmin edəcəkdir. Müasir Yunanıstanı nümunə göstərmək olar. Bizansın imperiyal ortodoksluğu və klassik antik demokratik dövrlərin ikili mirası 19-cu əsrdə yunan millətçilik modelini və məzmununu formalaşdırdı və qonşuluqdakı vlaxların (tər: günümüzdə Makedoniya və Rumıniya ərazisində yaşayan etnik qrup) yerinə yunanlar arasında güclü millətçiliyin yüksəlişinin barəsində səbəblər meydana gətirdi. [xvii]
Üçüncüsü, təklif etdiyim yanaşma xatirələrin, dəyərlərin, miflərin və simvolların rolunu vurğulayır. Adətən, millətçilik “simvolik” məqsədlərin arxasınca getməyi özündə əhatə edir – ana dilində təhsil, öz dilində fəaliyyət göstərən televiziya kanalı, Ayudiyadakı məscid (tər: Hindistandanın Ayudiya bölgəsində yerləşən “Bəbri” məscidi nəzərdə tutulur) və ya Ağlama Divarı (tər: “Qərb divarı” kimi də tanınan Qüds şəhərində yerləşən qədim yəhudi məbədinin qalıqları) kimi müqəddəs yerlərin mühafizəsi, öz istədiyin formada ibadət etmə haqqı, öz məhkəmələrinə, məktəblərinə və mediana sahib olmaq, xüsusi geyimlər geyinmək və s. – o məqsədlər ki, populyar xatirə, simvol və miflərə əsaslandığına görə tez-tez etirazlara və qan tökülməsinə səbəb olur. Materialist, rasionalist və modernist nəzəriyyələr bu mövzularla, xüsusilə kollektiv xatirələrin mühüm komponenti ilə bağlı çox az şey deməyə meyillidir.[xviii] Dördüncüsü, etno-simvolik yanaşma bizə millətçiliyin adətən nəyə görə belə geniş yayılmış, populyar cazibəyə sahib olmasını başa düşməkdə kömək edə bilər. Ziyalılar “kütlələri tarixə dəvət edə” və onların kültürlərini siyasiləşdirə bilər. Bəs “xalq” bu çağırışa niyə cavab verir? Sadəcə olaraq maddi fayda səbəbilə deyil. Onların yerli kültürü artıq dəyərləndirilir və millətin yeni kütləvi kültürünün əsasına çevrilir. Bu səbəbdən millətçilik çox vaxt kütlələrin milli səfərbərliyini ehtiva edir.[xix]
Bu səbəblə bu gün etnik millətçilik belə güclü qüvvəyə çevrilib. Fransız İnqilabının və Qərbin milləti eyni qanunlar altında yaşayan və kütləvi, ictimai kültürü bölüşən vətəndaşların ərazi assosiasiyası kimi görən sivil, territorial millətçiliyindən fərqli olaraq etnik millətçilik millətə geneoloji kök, milli kültür, yerli tarix və toplu mobilizasiyanın birliyi kimi yanaşır. Sivil millətçilik nizam və idarəetmənin millətçiliyidir və o bugünkü milli dövlətlərə və onların dominant etniklərinə uyğun gəlir. Lakin bunun keçmiş imperiyalara və onların varis dövlətlərinə daxil olan etnik azlıqlar barəsində təklif edəcək az şeyi vardır. Buna görə də həmin etnik azlıqlar və onların ziyalıları etnik millətçiliyə üz tutaraq öz cəmiyyətlərini etnik millət olaraq yenidən formalaşdırırlar. Onların etdiyi kültürəl üsyan siyasətidir: yalnızca yad idarəçilərə qarşı olan deyil, eyni zamanda “atalara”, əvvəlki passiv nəsillərə, ataların ənənələrinin mühafizəçilərinə və ənənəvi nizamın nümayəndələrinə qarşı olan üsyan. Kültürəl inqilaba nail olmaq üçün onlar öz etnik cəmiyyətlərini siyasi arenaya cəlb etməli və onları siyasi millətlərə çevirməlidirlər. Bugünkü əksər etnik və milli konfliktlərin dərin və daxili mənbəyi buradadır. Etnik və sivil olmaqla, rəqib millətçiliklərin toqquşması Orta Şərq, Hindistan, Qafqaz və Balkan regionlarındakı münaqişələrin mərkəzində dayanır. Biz bunu səssiz lakin daha az ardıcıl olmayan formalarını Qərbdə də tapa bilərik: Kuobekvə Euzkadidə, Şotlandiya və Kataloniyada, Flandriya və Korsikada, marginallaşmış, təhdid altında olan və ya irslərini, dillərini və kültürlərini yenidən bərpa etməyə çalışan nümayəndələrin olduğu hər yerdə.
Bu analizdən sonra nə gəlir? İlk növbədə, siyasi və kültürəl pluralizmin olduğu, dövlət və etnosların millət və onun sərhədləri barədə rəqib konsepsiyalarla çıxış etdiyi dünyada etno-milli konfliktlər endemikdir. İkincisi, millət və millətçiliklər siyasi legitimliyə və mobilizasiyaya ehtiyacı olan, rəqabət edən qeyri-bərabər dövlətlərin dünyasında siyasi zərurətdir. Üçüncüsü, bir çox insan öz millətinin vacib sosial və siyasi funksiyalaryerinə yetirdiyini düşündüyündən, onları belə dərin şəkildə hiss edilən milli bağlılıqlardan uzaqlaşdırmaq üçün Maastrixt müqaviləsindən (tər: Avropa Birliyinin əsasını qoyan, onun üç əsas sütununu formalaşdıran və Avropa ölkələri üçün yeni ortaq valyutanın – avronun – yaranmasını qərarlaşdıran tarixi saziş) daha artığının gərəkli olduğu deyilə bilər. Və son olaraq, əksər millətlər tarixi olaraq pre-modern etnik bağlar, xatirələr və miraslarla pərçimləndiyi üçün, həyatımız boyunca bir çox utopiklərin xəyal etdiyi hər hansı bir millətin transsendasiyasına və millətçiliyin yerdəyişməsinə böyük ehtimal şahid ola bilməyəcəyik!
Qeydlər:
[i] Antoni Smit London İqtisad Məktəbində Siyasət üzrə professor idi. Bu məqalə onun Professor Ernest Gellner ilə 1995-ci ilin oktyabrında Uorvik Universtitetindəki debatlaşmasının yazılı formasıdır. Antoni Smit, Millətlərin etnik kökənləri (The Ethnic Origins of Nations) (Oxford: Blackwell, 1986), Milli kimlik (National Identity) (London: Penguin, 1991), Millətçilik və Modernizm (Nationalism and Modernism) (London: Routledge, 1998) kimi bir sıra kitabların müəllifidir.
[ii] Ernest Gellner, Nations and Nationalism, (Oxford: Blackwell, 1990 [originally 1983]).
[iii] A.D. Smith, National Identity (London, Penguin, 1991) chs 1 and 4
[iv] Bax, Leonard Tivey, The Nation State (New York, St Martin’s Press).
[v] Charles Tilly, The Formation of Nation States in Western Europe (Princeton, Princeton University Press, 1975), Introduction and Conclusion.
[vi] Walek-Czernecki, 1929; Beryl Tipton, Conflict and Change (London, Hutchinson, 1973)
[vii] Tom Nairn, The Break-Up of Britain (London, NLB, 1977) ch. 9
[viii] Gellner, Nations and Nationalism, op. cit.; Benedict Anderson, Imagined Communities (London, Verso, 1983).
[ix] Öz analizim üçün bax A.D. Smith, Nationalism and Modernism (London, Routledge, 1988).
[x] Eric Hobsbawm and Terence Ranger (eds), The Invention of Tradition (Cambridge, Cambridge University Press, 1983), ch. 1.
[xi] Anderson, Imagined Communities, op. cit., ch. 3.
[xii] A.D. Smith 1995, Nations and Nationalism in a Global Era (Cambridge: Polity, 1995), chs 1 and 3.
[xiii] Ernest Gellner, Nations and Nationalism, ch. 6.
[xiv] Connor 1984; A.D. Smith 1981, ch. 2
[xv] Eric Hobsbawm, Nations and Nationalism Since 1780 (Cambridge, Cambridge University Press, 1990), ch. 2.
[xvi] Bax, Armstrong 1982; Smith, The Ethnic Origins of Nations, op. cit.
[xvii] John Campbell and Phillip Sherrard, Modern Greece (London: Benn, 1968), ch.1; S. Hopffman and P. Kitromilides, Culture and Society in Contemporary Europe (London, Allen and Unwin, 1989).
[xviii] Bax, Kapferer 1988; Connor 1993; cf. Tonkin, McDonald and Chapman (eds), History and Ethnicity (London: Routledge, 1989).
[xix] Nairn, The Break-Up of Britain, op. cit., ch.2; A.D. Smith, Social
Change (London: Longman, 1989).
