Giriş
Fransız inqilabından sonra Avropanı təsir altına alan milliyyətçilik dünyanın əksər regionlarında millətləşmə meyilliliklərinə səbəb olmuşdur ki, bunun bərabərində davam edən proseslər Osmanlı dövlətindən də yan keçməmişdi. XVIII əsrdən başlayaraq dövlət ərazisindəki ünsürlərdə millətçilik ideyaları yayılmaqda idi. Bu dövrdə genişlənən milliyyətçilik fikri, Osmanlı dövlətində öncə Balkanlarda xristian icma arasında özünü göstərmiş, daha sonra Livan, Suriya və Misirdə yayılmışdır. Ərəb cəmiyyətində məşhurlaşan bu ideyalar, zaman-zaman Qərbin təsiri, daxildəki dinamiklərlə iğtişaşlara, eskalasiyalara yön vermişdir. Ərəblər arasında milliyyətçilik fikirləri öncə siyasi deyil, mədəni ərəbizmin izində idi. Lakin bu ideyalar sonradan formalaşan fikirlər fonunda, ərəb müstəqillik düşüncəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ərəb müstəqilliyi fikri bəzi araşdırmaçıların fikrincə, “İttihad və Tərəqqi”nin siyasətindəki dəyişikliklər nəticəsində ortaya çıxmışdır. Lakin bu fikrin doğruluğuna şübhə ilə yanaşır, bunun uzun tarixi periodun nəticəsi olduğunu düşünürəm. Məhz bu tarixi prosesləri düzgün anlamaq və müqayisə etmək üçün ərəb milliyyətçiliyinin formalaşmasını araşdırmağımız vacibdir.
Bu yazı 18-ci əsrin sonlarından başlayaraq, formalaşmaqda olan ərəb milliyyətçiliyi, onun tarixi inkişaf keçmişini, Osmanlı dövlətinin həyata keçirdiyi islahatların, daxildəki oyunçuların fəaliyyətləri eləcə də, Qərbin təsirləri nəticəsində nə cür ortaya çıxdığından bəhs etməkdədir.
Ölkəmizdə bu mövzuya uyğun yararlı mənbələrin azlıq təşkil etdiyi qənaətinə gələrək, mövzunun tədqiq edilməsi gərək olduğunu düşünür və ədəbiyyatımıza töhfə verəcək yazı olacağına inanıram.
Napaleonun Misiri işğalı
XVIII əsrdə Osmanlı dövlətində siyasi pərakəndəlik dövrü davam etməkdə idi. Dövlət ərazisində qeyri-sabitliyin hökm sürməsi həm daxili, həmdə xarici güclərin xeyrinə idi ki, bundan öz mənfəətləri üçün istifadə etməyi düşündülər və bacardılar. Əsrlərdir Osmanlı imperiyasının tərkibində olan ərəblər arasında 1798-ci ildə Napaleon Bonapartın Misirə hücumu nəticəsində milliyyətçi hisslər doğmağa başladı. Bu hadisə qərb ölkələrinin işğalı zamanı da baş vermişdi.[1] Ümumiyətlə, XVIII əsrdə qərbdə inkişaf edən fikirlər və xüsusilə də Fransız inqilabını hazırlayan düşüncələrin Misirə ilk girişi bu işğal ilə olmuşdur. Bir sözlə Napaleonun Misirə hücumu ilə Ərəb dünyasına Avropa təsirinin başlanğıcının təməli atılmış oldu. Əslində, XVIII əsrə qədər Osmanlı İmperiyasında ərəb əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi torpaqlar avropalıların yalnız ticarət marağında idi. Bu bölgələrdə ingilis, fransız və italyanların ticarət fəaliyyəti kifayət qədər intensiv idi. Lakin Napoleonun Misirə hücumu ilə bu fəaliyyət zaman keçdikcə daha da genişləndi.
İşğaldan sonra Misirdə əhali arasında fransızlara qarşı mövqeyi yumşaltmaq üçün hakimiyyət tərəfindən əməli addımlar atılmağa başlanıldı. Napaleon bu məqsədlə öz nüfuzunu da artırmağa yönəlmiş bəyannamə elan etdi. Bəyannamədə qeyd olunan fikir isə bundan ibarət idi: “Türklər öz mənfəətləri üçün Misiri xarab etmişdir. Fransızlar isə Misiri hüriyyətə qovuşduracaq və Türk hökümətinin basqısından qurtaracaqdır”.[2] Bu ifadələrlə Napaleon Osmanlı hakimiyyətinin Misirin zəif olmasında başlıca element olduğunu vurğulamış, xalqın milli duyğularına da xitab etmişdi. Həmçinin dini fikirlərə də müraciət etməyi unutmamışdı.
Fransızların yalnız ərazidə mövcudluqlarını qorumağa çalışdıqları ilə bağlı tədbirlər həyata keçirdiyini qeyd etsək, yanlış etmiş olarıq. Çünki Ərəb dünyasını orta əsrlər yuxusundan oyanmasına səbəb olan bu işğal ilə “Ümumi ərəb oyanışı, mətbəənin istifadəsi, mədəniyyətin dirçəlişi, milli şüurun inkişafı, eləcə də milli kimlik ideyalarının tətbiqi meydana gəlmişdi”. [3]Məhz bununla da Misirin işğalı ərəblər arasında yeni bir dövrün yaranmasına səbəb olub deyə bilərik. İmperializm ərəb düyasını həm bölmüş, həm də digər tərəfdən canlandırmışdı.[4]
Misirdə yeni dövr – Məmməd Əli paşa dövrü
Fransızların Misirdən çıxmasından sonra Misir valisi olan Məmməd Əli Paşa qanuni olaraq Osmanlı dövlətinə tabe olsa da, zamanla Misirin faktiki müstəqil hökmdarı oldu. 1805-ci ildə Misirin valisi təyin edilən Məmməd Əli paşa, rəhbərliyi ələ keçirməsi ilə hərbi, inzibati və hüquq sistəmlərində modern islahatlar həyata keçirməyə başladı. Təhsil sistemində yeniliklər, Osmanlıdan asılı olmayan ordu quruculuğu, mətbuatın inkişafı üçün atılan addımlar ərəb cəmiyyətində tərəqqiyə səbəb oldu. Məmməd Əli Paşanın güclü dövlət olma yolunda həyata keçirdiyi kənd təsərrüfatı islahatları uğurlu olsa da, sənayeləşmədə eyni uğurun əldə olunduğunu söyləmək çətindir.
Paşanın dövründə məktəblərdə əlavə dil kimi fransızcanın tədrisinə başlanılmışdı. Əlavə olaraq bu dövrdə Avropada milliyyətçilik fikirlərinin inkişafında dərin təsirləri olan Volter, Russo, Mönteskyö kimi yazarların əsərlərinə 1816-cı ildə Misirdə yerləşən istənilən məktəb kitabxanasında rast gəlmək mümkün idi.[5] Bu da onu göstərir ki, fransızların qısa bir müddət aralığında ərazidə mövcudluğu geniş bir kütləyə müəyyən mənada ciddi təsir göstərmişdi. Bu işğal dövrü çox qısa zaman çərçivəsində davam etsə də, sonradan böyük iqtisadi və sosial təlatümlərə səbəb olacaq, Qərb dövlətlərinin birbaşa müdaxiləsini ərəb dünyasına gətirəcək prosesi də başlatmışdı.
Bəzi mənbələrə görə, Məmməd Əli Paşa fransızlardan aldığı yardım vasitəsilə bu islahatları tətbiq edirdi. Fransızların paşanı müəyyən sferada dəstəkləmələrinin arxasında isə gələcəkdə öz himayələrində ola biləcək bir ərəb imperatorluğu qurma düşüncəsi yatırdı. [6]
Xülasə, həyata keçirilən islahatlar zamanı gördüyümüz kimi ərəblərin özləri deyil, Məmməd Əli və oğlu İbrahim ilk dəfə ərəb dünyası ilə birbaşa əlaqədə olmuş və “ərəb imperiyasının memarı olmaq arzusunu” inkişaf etdirmişdilər.
İngilis mənbələrinə diqqət etsək, o dövrdə Britaniya Xarici İşlər Naziri olmuş Lord Palmerstonun erkən ərəb milliyyətçiliyinə qarşı çıxması səbəbindən Məmməd Əlinin bu arzusunun heç vaxt reallaşmadığı ilə məlumatlar ilə qarşılaşarıq. 1831-ci ildə nazirin yazmış olduğu məktuba nəzər yetirsək, görərik: “Məmməd Əlinin əsl planı ərəb dilinin olduğu bütün əraziləri əhatə edən bir ərəb krallığı qurmaqdır. Belə bir şeyin özlüyündə bizə hər hansı bir zərəri ola bilməz, ancaq Osmanlının parçalanması ilə biz razı ola bilməzdik.”[7] Dövlət maraqlarının hər şeydən üstün olduğunu xatırladan Palmerstonun bu cür yanaşmasında əsas səbəb şərqdə yerləşən müstəmləkə ölkələrə gedən yoldan rahat istifadənin mümkünlüyü idi. Çünki bölgədə yeni yarana biləcək istənilən krallıq bu yolda onlara maneəçilik törədə bilərdi. İngilislər Avropada baş verən siyasi gərginliklər fonunda bu ərazilərdə də maneələr ilə qarşılaşmaq istəmirdilər.
Yuxarıda qeyd edilən Paşa tərəfindən tətbiq olunan müxtəlif sahələrdəki islahatlara baxmayaraq, 19-cu əsrin əvvələrində erkən ərəb milliyyətçiliyindən danışmaq hələ tezdir. Bu edilən reformlar ərəb olmayan, Osmanlı sülaləsinə mənsub paşa tərəfindən olunmuşdu. Bəzi yazarların fikrincə, Məmməd Əli Paşa və oğlu İbrahim Paşanın fəth etdikləri yerlərdə hökmranlıq qurmaq və xilafəti ələ keçirmək arzusu vardı. Lakin onların müstəqil ərəb krallığı qurmaq planları yox idi.[8] Digər bir yazarın fikrincə isə Məmməd Əli Paşa quracağı dövlətin idarəsində türklər və albanlarla ağalıq qurmağı planlaşdırır və ərəbləri bu dövlətə tabe bir toplum hesab edirdi.[9] İlber Ortaylının baxış bucağından isə, Məmməd Əli paşanı ərəb milliyyətçiliyinin nümayəndəsi hesab etmək doğru olmaz.[10] Ümumən paşanın milli əsaslara dayanan bir ərəb imperiyası qurmaq fikrində olduğunu söyləmək də müşkül məsələdir. Sadəcə bu islahatlar ərəbizm və ərəb milliyyətçiliyinin ortaya çıxmasına yön vermişdir. Daha dəqiq desək, bu islahatlar ərəblərə ilkin ərəb milliyyətçiliyi toxumlarını səpmişdir. Səpilən toxumlar gələcəkdə xalq arasında çiçəktəki açacaq eləcə də yeni siyasi fikir və istəklərin formalaşmasına yön verəcəkdi.
Tənzimat dövrü
Erkən ərəb milliyyətçiliyinin ortaya çıxmasına təsir edən digər bir hadisə 1839-1876-cı illəri əhatə edən Osmanlı dövlətində həyata keçirilən Tənzimat dövrüdür. Osmanlının avropalaşmış elitası və bürokratları tərəfindən bu illər ərzində bir çox reformlar həyata keçirilmişdir. Hökmdar bu dövrdə bəzi vergilərin ləğvi, hərbi çağırışların standartlaşması və korrupsiyanın aradan qaldırıması kimi inzibati islahatlar vəd etmişdi.[11] Sultan islahatların dinindən asılı olmayaraq hər kəsə şamil olacağını qeyd etmişdi.
Klivlendin fikrincə, bu islahatların həyata keçirilməsində məqsəd Avropa ərazilərində genişlənmək də olan millətçi hərəkatları qisməndə olsa, zəiflətmək idi. [12]Həqiqətən də, o dövrdə Osmanlı ərazisindəki milliyyətçi hərəkatlar dövlətin siyasi xəttinə ciddi şəkildə təsir göstərirdi. Bunun nəticəsidir ki, həm daxili, həm də xarici siyasətdə boşluqlar zamanla artmaqda idi.
İslahatlar o cümlədən ərəb topluluğununda da özünü göstərmişdi. Bəzi yazarlar erkən ərəb milliyyətçiliyinin yeni islahatlara və xarici müdaxilələrə qarşı müdafiə duyğuları əsasında formalaşdığını iddia edirlər.
Ərəblər arasında bu islahatlar ilə bağlı fikirlər nisbətən fərqli məcrada idi. Tənzimat islahatları ərəb vilayətlərinin idarəsinə faydalılıq və asanlılıq gətirsə də, yerli ərəb əyanları, ümumiyyətlə, Tənzimat dövrü islahatlarına qarşı çıxırdılar. Fəqət bu islahatlardan necə faydalana biləcəklərini axtarıb tapmışdılar. Ərəb ailələri övladlarını İstanbula təhsil almağa göndərməyə başladılar. Bir müddətdən sonra təhsilini bitirən ərəb gəncləri Osmanlı idarəsində iştirak etmək şansı əldə etdilər ki, bu da ailələri üçün birbaşa hakim dairələrə çıxış imkanı yaratdı. Hakim mövqeləri ələ keçirən ərəblər yavaş-yavaş dövlət ərazisində daha çox haqq arayışına başladılar.
Ərəb fikir sahibləri
19-cu əsrdə erkən ərəb millətçiliyi haqda danışan zaman yerli düşüncə sahiblərini də yaddan çıxarmamalıyıq. Əli Mübarək, Rifa əl Təhtavi kimi şəxslər ərəb cəmiyyətinə “millət”, “vətən” kimi məfhumları gətirmiş və ərəb millətçiliyinin ilkin anlayışlarının əsasını qoymuşlar. Əl-Təhtavi öz təhsilini Fransada almış, orada maarifçilik dövrünün fikirləri ona təsir etmiş, bununla da fransız adət-ənənəsini və siyasi fikrini qavramış və öyrəndiklərini ərəb cəmiyyətində də tətbiq etmək istəmişdir.
Təhtavinin gətirdiyi ən mühüm yenilik isə Misir vətənpərvərliyi ideyası idi və o, bunu İslami qaydada izah etməyə çalışmışdır. [13] Yazdığı əsərlərdə vətən anlayışını vurğulayan və bəhs etdiyi vətəndə yaşayan cəmiyyəti də ərəb deyil birbaşa misirli olaraq təsnif edən o, ərəblərin İslam tarixində oynadığı rolu yüksək qiymətləndirirdi, amma yenə də vətənpərvərlikdən danışarkən ərəbcə danışanları yox, Misirdə yaşayanları nəzərdə tuturdu.
Təhtaviyə görə, Misirin öz fəzilət və sərvətlərini itirməsinin səbəbi tamamilə xarici idarəçilərin günahı idi. Əcnəbi idarəçilərə görə Misir faktiki olaraq geriləmişdi. Əslində, Təhtavi bütün bunları söyləyərkən Napoleonun fikirlərini ifadə etmiş və özündən sonra gələcək Misir mütəfəkkirlərinin qəbul edəcəyi bir düşüncə tərzi yaratmışdır.[14] Məhz onun “misirlilik” ilə bağlı araşdırmalarından, fikirlərindən dolayı onu lokal misir ərəb milliyyətçiliyinin fikir qurucularından hesab edə bilərik.
Avropa sivilizasiya ilə tanış olan ərəblər öyrəndikləri yenilikləri öz torpaqlarında həyata keçirməyə çalışırdılar. Məhz bununla irəliləyiş etməyə başladılar.
Baş verən bu hadisələr fonunda ərəblər arasında separatçılıq, Osmanlı hakimiyyətindən ayrılma tipli fikirlər mövcud deyildi. Əksinə, hakimiyyətə bağlılığın bu dövrlərdə də davam etdiyini görmək olar.
Qərb müdaxiləsinə qarşı qiyamlar
Ərəb millətçiliyinin formalaşmasında avropa modernist hərəkatının rolunun nə dərəcədə əhəmiyyətə sahib olduğunun fərqindəyik. Ancaq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə məskunlaşan və dövlətin yüksək vəzifələrində olan avropalılara qarşı əks hisslər də var idi. 1860-cı illərdə avropalılar onlara verilmiş imtiyazlar, diplomatik müdafiə səbəbindən Misir cəmiyyətinin bütün səviyyələrində, xüsusən də ziyalılar arasında düşmənə çevrilmişdilər.
Misir iqtisadiyyatına nəzarət tamamilə avropalıların əlinə keçmişdi. Yerlilər siyasi müstəqilliklərini də itirmişdilər. Elitanın müxtəlif təbəqələrində və əhali arasında böyük narazılıq var idi. Xalq Xidivin ,yəni o dövrdə Misiri idarə edən hakimin məmləkəti əcnəbilərə satdığını söyləyirdi. Ədalətsizliyə uğrayan ərəblər düşünürdülər ki, həmin əcnəbi zabitlərlə bərabər səviyyədə olmalı və onlar kimi gəlir əldə etməlidirlər.[15] Sektorların çoxunu əlində tutan əcnəbilər ilə yerli ərəblər rəqabət apara bilmirdilər. Məhz bu fikirlərdən dolayı misirlilər ilə ərazidə məskulaşan əcnəbilər arasında toqquşmalar baş verdi.
Hadisələrə cavab olaraq, cəmiyyət içərisində formalaşan nifrət toxumları bir müddətdən sonra əyani etirazlara səbəb oldu. Xarici güclərə qarşı ilk ayağa qalxmış üsyan Əhməd Urabinin rəhbərlik etdiyi Urabi üsyanıdır. Klivlendə görə, üsyan, əməyi və vergiləri xarici güclər üçün sərvət yaradan kəndli əhalinin, vergidən azad edilmiş əcnəbilərə və varlı yerli mülkədarlara qarşı yoxsul kənd narazılığının səsi idi.[16]
Urabi etiraz hərəkatı 1881-ci ildə Avropanın Misirdə hökmranlığına və həmçinin Xidiv Tevfikə qarşı başladı. Etiraz hərəkatının əsas məqsədi Misirin maliyyəsi üzərində xarici nəzarəti aradan qaldırmaq və hakimiyyətinə konstitusiya məhdudiyyətləri qoymaqla Xidivin avtokratiyasını məhdudlaşdırmaq idi. Bu üsyanın fikir baxımından dəstəkləyicisi və hazırlayıcısının isə Seyid Cəmaləddin Əfqani olması ilə bağlı iddialar mövcuddur.[17] Onun haqda irəlidə danışacağıq.
Etiraz hərəkatı gün keçdikcə daha da güclənməkdə və tərəfdar toplamaq da idi. Bundan təşvişə düşən fransız və ingilis hökümətləri etirazların dərhal müdaxiləyə ehtiyac oluğunu anladılar. Çünki onlar bilirdilər ki, Urabi üsyanının qələbəsi öz maraqlarına da zərbə endirəcəkdi. Onların fikrincə, Urabistlərin qələbə qazanacağı təqdirdə təşkil olunacaq yeni hökumət ingilis və fransızlara güzəştlər etməyəcək, əlavə olaraq Süveyş kanalına çıxışda çətinliklər ilə qarşılaşacaqlar. Buna görə də 13 sentyabr 1882-ci ildə ingilis qoşunlarının yardımı ilə Urabi ordusu məğlub edildi və hərəkat başa çatdı. Xidiv Tevfikin hakimiyyəti Britaniya hökuməti tərəfindən bərpa edildi. Bu hadisə ilə İngilislər Misiri tamamilə işğal etdilər, bu tarixdən sonra Misir formal olaraq Osmanlıya bağlı qalmişdır. Əlavə olaraq, İngilislərin ərazidə möhkəmlənməsi Misirdə milliyyətçilik fikrinin sürətli bir şəkildə inkişafına zəmin hazırlamış və məhəlli, digər ərəblərdən müstəqil Misir millətçiliyinin formalaşmasına səbəb olmuşdur.[18]
Bəzi araşdırmaçıların fikrincə, Urabi üsyanı ərəb millətçiliyinin pioneridir. Bu üsyanın milli dövlət yaradılmasına cəhd kimi qiymətləndirənlərdə var. Bu səbəbdən girişdə qeyd etdiyimiz kimi daxili dinamiklərin ərəb millətçiliyinin formalaşmasındakı rolunu unutmamaq lazımdır. Burada hərakatın məğlub olmasına baxmayaraq, daxili faktorların hansı düşüncələrə sahib olduğunu bizə sübut edir.
İslam faktoru
Baş verən proseslər fonunda ərəb cəmiyyətinin mənsub olduğu dinlərində erkən ərəb millətçiliyinə necə təsiredici qüvvə olduğunu və hansı formada nüfuz etdiyini araşdırmalıyıq. Xüsusilə, İslam dininin bu dövrdə cəmiyyət daxilində yayğınlaşmış fikirlərə təsiri birbaşa olaraq vurğulanmalıdır.
İslam ərəb millətçiliyinin ən vacib amillərindən biri hesab olunur. Alimlərin fikrincə, islam ərəb qəbilə icmalarını mədəni mənsubiyyətə əsaslanan milli şüura yönəltmişdir. İslam dini ərəblərə mütəşəkkil dövlət qurmaq imkanı qazandıraraq ərəbləri birləşdirmişdi. Ərəbləri islamın ideyasını öz torpaqlarından kənara daşımaq üçün vahid məqsəd ətrafında toplamışdı. Ərəb sivilizasiyasının əsas hissəsi olaraq islam ərəblər üçün ərəb millətçiliyinin ən təsirli elementi oldu.
Modernizm cərəyanının şərq(ərəb) diyarına yayıldığı zaman müsəlmanlar arasında yeni qurulan dünyəvi konstitusiyalar, iqtisadi tənzimləmələr üzərində şübhələr formalaşmağa başlamışdı. Müxaliflər təkcə qərb gücünə deyil, modernist tərəfdarı olan qərb təhsilli elitaya da qarşı idi. Müsəlmanların çoxu yeni tətbiq olunan qərb modullu islahatları dəstəkləmir və bunları islam irsinə zidd hesab edirdilər. Məhz Avropanın nüfuz genişlənməsi meyillilikləri islam dirçəlişi üçün ilham mənbəyi oldu.
Bu fikirlər Ərəblərin Qərbin artan təsirinə qarşı həmrəyliyini gücləndirdi. İslam dini 7-ci əsrdə ərəblər arasında yerinə yetirdiyi funksiyanı bir daha 19-20ci əsrlərdə təkrar etdi.
Ən görkəmli İslam puritanist cərəyanlarından hesab olunan vəhhabilik İslamın öz-özünə əmələ gətirdiyi təmizlənmə və fundamentalizm nümunəsi idi və ərəb xalqına təsir etdiyini deyə bilərik.Vəhhabilər arasında ərəblik daim ön planda olmuşdur. Bu hərəkatın XIX əsrdə ərəb millətçiliyinin formalaşmasında təsiri böyük olmuşdur. Vəhhabiliyin ilkin şərti bu idi ki, həqiqi İslamdan uzaqlaşma ərəb bölgələrində fitnələrlə nəticələndi. Bundan irəli gələrək, müsəlmanlar İslamın başlanğıcına qayıtmalıdırlar. Onların fikrincə, ərəblər Peyğəmbərin nəslindəndirlər və bunun üçün İslamın həqiqi nümayəndələri olaraq müsəlmanları İslama doğru səfərbər etməklə müsəlman dünyasının pisləşən şəraitini yüngülləşdirə bilərlər. Vəhhabilər ərəblərin dirçəlməsi üçün yerli qəbilələri birləşdirdi. Bu, İslamın ərəb millətçiliyinin yaranmasında birləşdirici amil kimi mühüm rol oynamasına imkan verdi.
Vəhabilərin Osmanlı hakimiyyətinə baxışları müsbət deyildi. Onlar Osmanlı gücünə qarşı nifrət bəsləyirdilər. Hərəkatın qurucusu Əbdül Vəhabın fikirlərinə görə, Osmanlı sultanlarının təmsil etdiyi İslam gerçək İslam deyil və Osmanlı sultanı da Ümmətin həqiqi lideri ola bilməzdi. Qurucu Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhaba görə Osmanlı hakimiyyəti dövründə İslam Allaha hörmətsizliyə çevrilmiş, xurafat və bidətlər yayılmağa başlayaraq bütpərəstliyə bənzər hala bürünmüşdü. Əbdül-Vəhhab islam cəmiyyətinin tənəzzülünün Qərb tipli islahatlarla deyil, Quran və sağlam hədislər işığında İslamı ən saf və ən təmiz formasına çevirməklə qarşısı alına bilməyəcəyini müdafiə edirdi.[19] Ona görə də Vəhhabilər Osmanlının siyasi iqtidarına qarşı idilər. Onlar özlərinə yalnız müxalif, təməl güc olaraq Osmanlını görürdülər. [20] Vəhabilər əsasən, türk hakimiyyətini devirmək və bir ərəb dövləti qurmaq olan gerçək məqsədlərini, dini fikirləri ilə bağlayırdılar. Vəhabilər Osmanlı siyasi hakimiyətini yıxmaq üçün toplaşmışdılar və onlara həmişə milli ərəb şüuru hakim olmuşdur[IZ1] . Həmçinin Vəhabilər arasında belə bir fikir də var idi ki, Xilafət mövqeyinə bir ərəbin oturduğunu görəcəyimiz gün yaxınlaşır, biz bir qəsbkarın hakimiyyəti atında uzun müddət acı çəkmişik.
İslam İslahatçı Hərəkatları
Yuxarıda qeyd olunan Avropa islahatlarının həyata keçirilməsi yollarına tamamilə qarşı olanlardan fərqli olaraq, bəzi şəxslər də var idi ki, elm və texnologiyanın əhəmiyyətindən xəbərdar idilər. Onlar qərb təhsilinin həyata keçirilməsini bütünlükdə təndiq etmirdilər. Onlar düşünürdülər ki, həmin reformları və qaydaları İslam qaydalarına uyğunlaşdırmaq daha ağılabatandır. Çünki dünyada yeniliklər olduqca onunla uzlaşmaq daha rasionaldır, nəinki köhnə adət ənənələrlə davam etmək.
Məhz bu düşüncənin məhsulu olaraq, İslam modernizmi konsepsiyası nəzərdən keçirilməyə başlandı. Bu konsepsiya əsasən İslamın qədim dövrlərinə müraciət etmək əvəzinə, İslam prinsiplərini yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırmağı daha rasional addım olaraq görürdü. İslam islahat hərəkatı ərəb millətçiliyinin ilkin formalaşdırılmasında da xüsusi önəm daşıyır.
İslam dirçəliş hərəkatlarıniın liderlərindən biri də Cəmaləddin əl-Əfqani idi. Urabi üsyanından öncə Misirə gələn Əfqani mənimsənmiş milliyyət və demokratiya fikirlərinin töhfəsi ilə ərəblərin oyanmasında effektiv bir fəaliyyət başlatdı. Onun təsiri ilə Misirdə inqilabçı bir qrup formalaşmışdı və idarəçilərdən konstitusiya istəməyə başlamışdılar.
Əl-Əfqani zəifliklərini aradan qaldırmaq əzmində olan müsəlmanları oyatmaq istəyirdi. Onun fikrincə, əgər İslamın qüdrətini yenidən tətbiq etsələr, qərb hökmranlığı ilə daha asan mübarizə aparacaqdılar.
Əl-Əfqaninin ideologiyasının əsasını ümmətin birliyi təşkil edirdi. Onun ilk çağırışı Pan-islamizm deyə bilinən “İslamın siyasi birliyi” idi.[21] Ona görə şanlı İslam sivilizasiyasını keçmişdə olduğu kimi yenidən qurmaq, həmçinin Avropanın təsirinə müqavimət göstərmək üçün ümmət bir yerə toplaşıb birgə hərəkət etməlidir. Onlar səfərbər olmalı və bütün müsəlman cəmiyyətində islahat keçirməlidirlər. Yalnız bu baş verərsə, ərəblər kollektiv hərəkətə keçib öz milli müstəqilliklərini bərpa edə biləcəklər.
O, eyni zamanda fikirləri ilə fərqli millətlərin məhəlli fikirlərinə də xitab edirdi. Əfqaninin fikirləri xüsusilə Misir ərazisində əks-səda doğurmuşdu. Onun Misirdəki təsiri həm Pan-islamizm, həm də ərəbizm və millətçilik sahəsində olmuşdu.[22]
İslam Dirçəliş hərəkatı dəstəkçilərindən biri olan Muhamməd Abduhun isə məqsədi müasir olmaq və müsəlman olmaq arasında seçim etməyin gərəksiz olduğunu və bu iki ideologiyanın birlikdə işləyə biləcəyini izah etmək idi. O, müasirliyin gətirdiyi ideyaların İslama zərər verməyəcəyini cəmiyyətə dərk etdirməyə çalışırdı.
Abduhun yazılarında millətçilik fikirləri önəmli bir yerə sahibdir. O bu fikirlərini 1880-ci ildə Misirin yayım orqanı olan “Əl-vəqayi ul Misriyyə” qəzetində nəşr etməyə başlamışdı. Bu qəzet Abduhun idarəsində millətçi bir yayım orqanı halına gəlmişdi. O, burada müxtəlif dini və ictimai mövzularla bərabər, milli mövzuda yazılar da yazmışdı. Bundan əlavə o, qarşıda danışacağımız missioner məktəblərinə müsəlmanların getməsinə tamamilə qarşı çıxmışdır. Ona görə missionerlər əcnəbi şeytanlardı və söylədikləri də şeytanın ifadələri idi. [23]
Göründüyü kimi islam dirçəliş hərəkatı xarici hökmranlığa qarşı olmuş və İslamın ərəb mənşəyini vurğulamışdır. Onların fikirlərindən bunu sezmək olur ki, onlar bütün müsəlmanları təşkil edən bir xalq yaratmağa çalışırdılar.
Ərəblər millətçilik, azadlıq və bərabərlik kimi ideyalardan təsirlənmişdi Bu dövrdə oyanan və tərəqqi əldə edən milli şüur haqda A. Əmin belə bir maraqlı fikir deyir: “Milli şüur, müstəmləkəçilərlə və müstəmləkəçilərə yaltaqlıq edən yerlilərlə mübarizə aparan zaman oyandı…….və milli şüur nəticəsində, məmləkətin müstəmləkəçilərin ferması olmadığı başa düşüldü”.
Müsəlman ərəb fikir sahibləri Osmanlı imperiyasından ayrılıb müstəqil bir dövlət qurmaq istəmirdilər, onlar Osmanlı dövlətini hər bir sahədə gücləndirəcək reformların həyata keçirilməsini dəstəkləyirdilər. Müsəlman liderlər ərəbləri Türk idarəsindən qurtulmağa deyil Qərbin təcavüzündən qorunmağa çağırırdı. Müsəlman və ərəblərin əksəriyyəti Osmanlı dövlətinə sadiq idilər. Onların “qalan son güclü İslam imperatorluğunu” zəiflətmək kimi bir niyyətləri yox idi.[24]
Ümumiyyətlə ərəb millətçiliyi şüurunun müsəlman toplumu arasında təsirinin zəifliyi Sultan 2-ci Əbdülhəmidin adı ilə bağlıdır. O, ərəbləri yüksək hərbi və idarəetmə mövqelərinə gətirərək, eləcə də pan-islamizm siyasəti yürütməklə ərəblər üzərində ciddi təsirə sahib olmuşdur.
Ərəb millətçiliyinin digər mərkəzləri – Suriya və Livan
Buraya qədər olan hissədə yalnız müsəlman ərəblər arasında Misirdə millətçilik fikirlərinin formalaşması haqda bəhs etdik. İndi isə haqqında danışacağımız hissə Suriya və Livanda xristian ərəblərin millətçilik ilə bağlı düşüncələridir. Suriya və Livandakı bu məsələ ilə bağlı araşdırmalar ərəb millətçiliyinin formalaşmasını daha yaxşı anlamağa imkan verəcəkdir.
XIX əsrdə ərəb millətçiliyinin mərkəzləri Suriya, Livan və Misir idi. Misirdə millətçilik İslam xarekterli idi, fəqət Suriya və Livanda bu daha çox xristian və dünyəvi xüsusiyyətlərə sahib idi. İslamın nə cür ərəb millətçiliyinə, ərəblərin həmrəyliyinə yol göstərdiyi bəllidir. Fəqət xristian ərəblərin ərəb millətçiliyinin formalaşması prosesində rollarını da gözardı etmək olmaz. Xristian ərəblər fikirlərin yaranması və inkişafı yolunda birbaşa əyani addımlar atmışdılar.
Ərəblər arasında dini fərqlilik olsa da, dil və mədəniyyət xristian ərəbləri digər müsəlman ərəblərlə bağlayan əlaqəni ortaya qoyurdu. Xristian ərəblər tərəfindən mədəni, tarixi və sosial sahələrdə yeni tədqiqatlar erkən ərəb millətçiliyinin əsaslarının yaradılmasına dəstək vermişdi.
Suriya və Livanda milli fikirlərin formalaşmasında əsas faktor olaraq Missionerlərin fəaliyyətini göstərə bilərik. Missionerlərin bu ərazilərə gəlişi 17-19-cu əsrlərdə baş vermişdi. XVIII əsrdə Beyruta gələn amerikalılar qısa bir müddət ərzində bir sıra məktəblər inşa etdirdilər. Amerikalılardan sonra yezuitlər bu torpaqlara gəlmiş, məktəblər tikmişdilər. Yezuitlərin burada qurduqları məktəb “Ayntore” və ya “Antore” adını almışdır. Bu fəaliyyətlərə əlavə olaraq fransızların təhsil sahəsində quruculuq işlərini, eləcə də ingilislərin “Suriya Missioner məktəbini” əlavə etməyimiz labüddür.
Məktəblərin açılmasında məqsəd, təbii ki, yardım xarekterli deyil. Birbaşa “yumşaq güc”ün tətbiqi əsasında idi. Bu məktəblər sayəsində ərəb gənclər Qərb mədəniyyəti ilə təmasda olur, onun xüsusiyyətlərini öyrənir və öz toplumları ilə müqayisə edir və əlaqə qurma imkanı tapırdılar.[25] Təlim-tədris sahəsindən ölkənin içlərinə daxil olmaq istəyən xarici güclər istəklərinə nail olmuş, fikirlərini güclü formada müəyyən bir kütləyə nüfuz etdirmişdilər. Xüsusilə, onlar Suriyada kolleclər və müxtəlif məktəblər açmaqla ərəb keçmişini və ərəb irsini bilən, həmçinin Avropa mədəniyyətindən xəbərdar olan və ondan təsirlənən ərəb nəsli yetişdirməyi hədəfləmişdilər. Hətta Missionerlik məktəblərini ərəb gənclərinə “şərəfli keçmişlərini və milli mənsubiyyəti” haqqında öyrətməkdə göstərdikləri üstün səylərə görə tərifləyənlər də var idi.[26]
Suriya və Livanda əcnəbi missionerlərin hazırladığı təhsil addımı nəticəsində milli duyğulara sahib orta təbəqənin formalaşdığını müşahidə etmək mümkündür. Həmçinin, missionerlərin bu ərazilərdə təşkil etdiyi görüşlərdə türk hakimiyyətinin ərəblər üzərində təsirlərindən danışılır. “Ərəblər qalxın, oyanın” şəklində şeirlər oxunurdu.[27] Bir sözlə, missionerlərin təsirləri ərəbləri, millətçi etmək yolunda olmuşdur.
Missionerlərin Suriya və Livanda fəaliyyətləri ilə birlikdə, əvvəllər millətçilik fikri ədəbiyyat sahəsində, daha sonra gizli təşkilatlarda, sonda isə açıq cəmiyyətlər şəklində özünü göstərmişdir.
Missionerlərin gördüyü işlərdən birbaşa təsir görən ərəb millətçiliyinin formalaşmasında xüsusi rolu olan xristian ərəb maarifçilərinin başında Şeyx Nasif Əl Yazıçı gəlir. Özünü ərəbcə təhsilə verən yazar şeir və yazıları ilə özündən sonra gələnlərin çoxuna birbaşa və ya dolayı olaraq müəllimlik etmişdir.
Əl-Yazıçı, Amerikan missionerləri ilə sıx münasibət içində idi. Ərəb mədəniyyətini diriltmək mövzularında çoxlu sayda şeirlərə sahibdir. Millətçilik ideyalarının qabaqcıllarından olan Nasif Əl-Yazıçı öz əsərlərində Osmanlı hökmranlığından qurtulmaq üçün köhnə ərəb dili və ədəbiyyatının dirçəldilməsinin vacibliyini müdafiə edirdi. [28]
Onun ölümündən sonra yaradıcılığını oğlu İbrahim əl-Yazıçı davam etdirdi. Atası kimi o da ərəblərin keçmiş tarixini tərifləməklə ərəb millətinin üstünlüyünü vurğulamışdır.
O, ərəbləri bir araya gələrək türk hökmranlığından qurtulmağa çağırırdı. Suriya Protestant Kollecində fransız dili müəllimi olan və türklərə qarşı kin bəsləyən və Osmanlı idarəçiliyinə son qoymaq istəyən İbrahim Əl-Yazıçının, hətta Beyrut küçələrində xalqı üsyana çağıran elanlar payladığı ilə bağlı məlumatlar var. Onun yazılarında türkofobiyanın təcəssümünü rahatlıqla görmək mümkündür. O, yazdığı şeirlərdə ərəb xalqının yalnız keçmişindən ilhamlanaraq uğur qazana biləcəyini bildirirdi. Bu şeirlər ərəb millətçiliyinin inkişaf mərhələsinin yetişdirilməsində mühüm rol oynamışdır.[29]
“Müasir vətən“ qəsidəsinin müəllifi olan İbrahim Əl-Yaziçı Osmanlı əsarətini pisləmiş, ərəb mədəniyyətinin üstünlüyünü vurğulamış, əlavə olaraq ərəblərə bunu söyləmişdir:
Biz bütün şöhrətin mənbəyiyik,
Bəşəriyyət nailiyyətlərimizin bulağından qurtum aldı.
Və şanlı keçmişimizin Qərbinə baxın,
İşarələrimiz zamanın alnına həkk olunub.
Amma keçmişin xatirələri artıq bizi qane etmir
Onların qandalları bizə güvən vermir
Zirvə üçün mübarizə aparmalıyıq
Ta ki, biz öz mahiyyətimizin sütunları üzərində dayanana qədər. [30]
Digər bir yazısında ərəbləri “millətlərin ən dəyərlisi” kimi görən Yazıçı, sözləri ilə ərəb cəmiyyətini birbaşa olaraq “ərəb millətçiliyi” adı altında Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyana dəvət edir, Türkləri məhv etməyə çağırırdı:
Ey millətim, siz boş ehtiraslar, arzular arxasınca gedirsiniz.
Ətraf-çevrə alov içində olduğunuz halda,
Allah lütfkardır, bu nə qəflətdir?
Beşiklər sizi torpağa şikayət etdi
Qalx ey millətim, səni nə gözləyir,
Bir vaxt siz idiniz şərqi-qərbi fəth edən,
Kralları diz çökdürən, dünyanı silkələyən,
Siz idiniz getdiyiniz yerdə əsərlər ucaldan
Ey türk milləti sizdən qılıncla haqqımızı alacağıq.
Siz ki, əsrlər boyu zülm etdiniz bizə.
Yaşayan görəcək, möcüzələr yaradacağıq,
Türklərin anasını ağladacağıq, dünya bunu görəcək…”[31]
Başqa bir yazısında isə, ərəbləri o dövrdə balkan millətlərinin etdiyi kimi birləşməyə və əvvəlki yazılarında olduğu kimi Türklərə qarşı üsyana səsləyirdi:
Onlara qarşı döyüşməkdən başqa nə umuruq?
Ey millətim, öz mənasız əməllərini burax və başqa millətlərdən örnək al.
Necə bir araya gəliblər, nə qiymətli varlıqlarını vətənləri üçün qurban veriblər. Aranıza nifrət toxumları atan onlardır, (Türklər)
Birliyimizi xurma budaqları kimi dağıdanda onlardır.
Məhz bu şeirləri onu ərəb milliyyətçiliyinin əsas nümayəndəsi halına çevirmişdi.
Ərəb mədəniyyətinin inkişafında rol oynayan xristian ərəb ziyalıları arasında olan digər bir şəxs isə Butros əl-Bustanidir. O, ərəb millətçiliyi üzərində işləyən ilk ərəb ziyalılarından biridir.
Protestant missionerlər ilə yaxın münasibətlər qurmuş, İncili ərəb dilinə tərcümə etmiş, özü də protestant olmuş və protestant məktəblərində dərs demişdir. Bustani 1863-cü ildə milli təməllərə əsaslanan, daxilində sadəcə ərəbcə və müasir elmlərin tədris olunduğu öz milli məktəbini əl-Mədrəsətu əl Vataniyyə-ni qurmuşdur. O, əhali arasında da Avropada inkişaf edən millətçilik ideyalarını yaymağa çalışırdı. Damarlarında ərəb qanı ilə məğrurlanan ilk millətçilərdən biri də Bustani idi. [32]
1847-ci ildə Butros əl-Bustani, Nasif əl-Yazıçı ilə birlikdə qurduğu, suriyalı və avropalı xristian üzvlərindən ibarət “Ədəbiyyat və elm cəmiyyəti” ərəb dünyasının ərəb millətçiliyini müdafiə edən ilk ədəbi cəmiyyətidir.
Nəşr etdiyi jurnal və qəzetlərdə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı heç bir siyasi fikir olmasa da, Butros əl-Bustani çıxışlarında Suriya ilə bağlı vətənpərvərliyini ifadə edir və bütün ərəb coğrafiyasını əhatə etməyən lokal ərəb millətçiliyinin formalaşmasına təsir göstərməyə çalışırdı. O, “Muhit əl-Muhit” adlı lüğət və öz adı ilə ensiklopediya nəşr etdirərək ərəb dilini dirçəltmək hərəkatına rəhbərlik etdiyi üçün ərəb millətçiliyinin şərq hissəsinə birbaşa təsir göstərmişdir.
Beyrut gizli cəmiyyəti
Millətçi ərəb hərəkatlarının mütəşəkkil şəkildə yayılmasına ilk cəhd isə 1875-ci ildə baş verdi. Bu ildə Suriya Protestant Kollecində təhsil almış beş gənc Beyrutda gizli cəmiyyət qurdu. Cəmiyyətin üzvlərinin hamısı xristian idi. Lakin onlar bilirdilər ki, uğurlu bir nəticəyə nail olmaq üçün yalnız xristianlardan ibarət qrupla kifayətlənmək olamz. Ona görə də cəmiyyətdə müsəlmanların da iştirakını təmin etdikdən sonra qrup açıq təbliğat aparmağa başladı. Divarlara elanlar yapışdırmaqla türk idarəçiliyinin pis tərəfləri vurğulanır, ərəb cəmiyyətinin qiyamla bu vəziyyətdən çıxması üçün təkliflər verilirdi.[33]
Osmanlı idarəçiliyinə qarşı gərgin fəaliyyətlə məşğul olan cəmiyyət üzvləri müstəqil ərəb dövləti ideyası üzərində çalışır, Livan və Suriyanın müstəqil olmasının vacibliyini vurğulayırdılar.[34]
Beyrut Gizli Cəmiyyətinin tətbiq etmək istədiyi əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
a) Ərəb dilinin rəsmi dil kimi tanınması;
b) Suriya və Livanın müstəqilliyinin təmin edilməsi;
c) II. Əbdülhəmidin azadlıqsevərlərə təzyiqini azaltmaq;
d) Əyalətləri istisna olmaqla, hərbi xidmət keçməli olan ərəblərin
hərbi xidmətə çağırılması.
Zaman-zaman daha çox qüvvə əldə edən qrup 1883-cü ildə Osmanlı polisinin təqibi nəticəsində üzvləri tərəfindən sənədləri yandırılaraq fəaliyyəti dayandırıldı. Mənsubları isə Misirdəki ingilis idarəçilərinə sığındılar. Bu tarixdən etibarən sərt bir şəkildə təqib olunan ərəb millətçiləri 1908-ə qədər olan dövrdə başda Qahirə olmaqla fəaliyyətlərini Misir və digər şəhərlərdə davam etməyə başladılar. Buralarda qəzet, kitab və digər yayım vasitələri ilə fikirlərini yaymağa çalışdılar.
Nəticə
Son olaraq əldə edilən nəticə budur ki, millətçilik fikirləri göründüyü kimi ərəb seqmentlər arasında həm ərazi baxımından, həm də dini çərçivədə fərqli təsirlərə səbəb olmuşdur. Müsəlman ərəblər arasında ərəb millətçilik fikirləri xristian ərəblər ətrafında yayılan düşüncədən fərqli olaraq, separatçılıq meyilliliklərinə sahib deyildi.
Müsəlman ərəblərin böyük çoxluğu Osmanlıdan ayrılmaq kimi bir niyyətdə deyildilər. Müsəlman ərəb fikir adamları Osmanlı idarəsinin mənfi xüsusiyyətlərini dilə gətirsələr də, onların Osmanlı hakimiyyətini yıxmaq kimi fikirlərə sahib olduğunu söyləmək doğru olmaz. Əksinə, müsəlman ərəblər Qərbin təcavüz yönümlü təsirlərindən qurtulmağa çağırırdılar. Müsəlman ərəblər daxilində bu dövrdə millətçilik fikiləri qərb dünyasının ərəb dünyası üzərində təsirinə qarşı cavab olaraq ortaya çıxmışdır.
Xristian ərəblər isə Avropa dəstəkçilərinin köməyi ilə, Osmanlı dövlətinin zəifləməsini də fürsət bilərək, müstəqil olmaq istəyirdilər. Təbii ki də xristian ərəblərin bu cür fikirlərdə olmalarında missionerlərin fəallıqları olmuşdur.
Görünən budur ki, XX əsrin əvvələrinə qədər millətçilik anlayışı ərəblər üzərində zəif xarakter mahiyyəti daşıyırdı. Yalnız oxumuş elm adamları daxilində yayğın vəziyyətdə idi. Bu anlayışın ərəblər daxilində zəifliyinin səbəbi olaraq bunu isə 2-ci Əbdülhəmidin “İslam Birliyi” fikri ilə müsəlman ərəbləri birlikdə tutmaq siyasətini göstərə bilərik.
Fəqət XX əsrdən başlayaraq bu fikirlər xalq arasında daha da genişlənməyə başladı…
[1] Vernon McKay, The Arab League in World Polities’, Foreign Policy Reports, 15 November 1946, p. 207; Pearcy, Fifield & Associates, World Political Geography, 1948, p. 307
[2] H.G.Yurdaydın, İslam tarihi dersleri, s.187, Philip K.Hitti, İslam tarihi, c /VI, s.1170
[3] Hazem Zaki Nuseibeh, The Ideas of Arab Nationalism, 2nd edition, New York, Cornell University Press, Ithaca, 1959, p. 35.
[4]Ahmet El Kudsi, Arap Dünyasında Milliyetçilik ve Sınıf Mücadelesi, çev. Orhan Koçak, Köz Yayınları, İstanbul, 1975,s.25
[5] H.G.Yurdaydın, İslam tarihi dersleri, s.190: A.Toynbee, Medeniyet yargılanıyor, Yeryüzü yayınevi, Is.1980, s.184
[6] B.Lewis, The Arabs in History, p.207
[7] G. Antonius, The Arab Awakening, 1938, p.38
[8] Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab
Nationalism, Greenwood Press, Westport, p.38
[9] ANTONIUS, George, The Arab Awakening, The Story of the Arab
National Movement, Khayats, Beirut. p.28
[10] İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2005, s. 53.
[11] Cleveland, William, A History of Modern Middle East, 3rd Edition. USA, WestviewPress, 2004. P. 83
[12] Ibid
[13] HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge. p.68-69
[14] HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge. p.79-80
[15] Cleveland, William, A History of Modern Middle East, 3rd Edition. USA, Westview Press, 2004, p.95
[16] idem
[17] S.F.Mahmud, Islam tarihi, s.306; Ömer Ebu en-Nasr, Zuamau’t-Tahrir fi’l-Islam, s.128
[18] B.Lewis. The arabs in history, p.214
[19] TUĞ, Salih (1969), İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asırlar, İrfan Yayınları, İstanbul, s.256
[20] Fazal-ur-Rehman, Islam, p.252
[21] Ömer Ebu en-Nasr, Zuamau’t-Tahrir fi’l-Islam, Beyrut 1968, s.70
[22] W.C.Smith, Islam in Modern History, p.71; Jean-Paul Roux, L’Islam au Proche-Orient, p.208
[23] DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana, p.134
[24] Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport, p.58
[25] Ismet Kayaoğlu, Islam ülkelerinin yakın tarihi, s.207
[26] M.Muhammed Huseyin, Modernizmin Islam Dünyasına Girişi, s.139
[27] Ismet Kayaoğlu, Islam ülkelerinin yakın tarihi, s.207
[28] FAZLIOĞLU, ŞÜKRAN, “Yazıcı Nasif b. Abdullah”, TDVİA, İstanbul 2013, C. 43. s.368.
[29] G. Antonius, The Arab Awakening, 1938, p.54
[30] SOY, H. Bayram, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e kadar, s.180
[31] M.Muhammed Huseyin, Modernizmin Islam Dünyasına Girişi, s.234-235
[32] M.Muhammed Huseyin, Modernizmin Islam Dünyasına Girişi, s.93
[33] DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana, p.79-80, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport, p.132
[34] DURSUN, Davut, “Beyrut”, İstanbul 1992, C. 6. s. 82.
