Günümüzün “Yeni millətçiliyi” sadəcə dünənin millətçiliyinin son təkrarını göstərir. Mən burada Rusiyada, Çində, Hindistanda, ABŞ-da, mərkəzi və şərqi Avropada əksər müsəlman ölkələrində yüksələn və ya dominant siyasət kimi görünən bu günün majoritar millətçiliyə istinad edirəm. Ancaq, ingilis dilli ölkələrdə görülən, bəzən “liberal millətçilik” və “proqressiv patriotizm” adlanan mərkəz solun şəxsiyyətə əsaslanan millətçilik isə həqiqətən yenidir. Raymond Taras Rusiya, Birləşmiş Krallıq, ABŞ, Hindistan, Cənubi Afrika və Peru kimi ölkələri əhatə etdiyi son araşdırmasında empirik tapıntılardakı yenilikləri “millət” anlayışına doğru irəliləyiş kimi ifadə edir. O, bunu “millətin müxtəlif inteqrasiya olunmuş etnik hissələrdən ibarət olması üçün genişləndirilməsi” kimi görür və bunu “siyasi cəmiyyətə xarakterik Britaniya baxışı” kimi ifadə edir. Mən burada “multikultural millətçilik” adlandıracağım kateqoriyaya aid olan bir baxışı təqdim edəcəm. Mən iddia edirəm ki, multikulturalizm təkcə milli azlıqların kimliklərinin mərkəzliyini vurğulayan inteqrasiya üsulu deyil, həm də bütün vətəndaşların aidiyyat hissinə sahib olması üçün milli kimliyin yenidən qurulması olmadan natamam olduğunu sübut etmə üsuludur. Bu baxımdan, milli mənsubiyyətə multikulturalist baxışların liberal millətçilik və majoritar interkulturalizmlə müəyyən əlaqəsi var ki və bu da təkcə fərdi hüquqları deyil, həm də azlıqların yerləşməsini məqbul millətçiliyin bir xüsusiyyəti edir. Kosmopolitizmdən fərqli olaraq, multikulturalist yanaşmalar milli yönümlüdür və immiqrasiya nəzarətinə (idarəsinə?) (müəyyən şərtlər daxilində) qarşı deyil.
Bu səbəblərə görə, multikultural millətçilik hazırda majoritar millətçiliyə rəğbət bəsləyənlərin və müxtəliflik və azlıqların tərəfdarı olanların narahatlıqlarını liberal millətçilik (fərdiyyətçilik və majoritarlıq üzərindəki önəmi) və ya kosmopolitizmdən (milli mənsubiyyətin inkarı və açıq sərhədlərin müdafiəsi ilə) fərqli olaraq birləşdirir. Buna görə də, multikultural millətçilik monokultural millətçiliyə mümkün alternativ siyasi ideya kimi təklif edilir.
İnteqrasiya üsulları
Multikulturalizm “fərqlilik” kontekstində bərabərliyin fərdi hüquqlar və ya eynilik kimi bərabərliklə də əldə edilə bilməyəcəyi fikridir, amma, irqi və öz etnik-mədəni kimlikləri ilə adı keçən marjinal qrupların müsbət daxilini əhatə etmək üçün genişləndirilməlidir. Sonuncu xaric etmə ilə gücləndirilir, lakin bir çox fərdlərə mənsubiyyət formasını da göstərə bilər. Beləliklə, multikulturalizm irqi bərabərliyə ilkin öhdəliyi formasından, azlıqlara müsbət özünütəriflər və institusional uyğunlaşmalar lehinə ictimai şəkildə özlərinin mənfi imiclərinə qarşı çıxmağa imkan yaradan başqa bir perspektivə çevrilir.
İnteqrasiya ideyasına daha dərindən baxsaq, multikulturalizmin inteqrasiya üsulu olduğunu başa düşə bilərik. İnteqrasiya ehtiyacı qurulmuş cəmiyyətdə həmin cəmiyyətin standart üzvləri tərəfindən xoşagəlməyən və pis rəftar edilən bəzi insanlarla qarşılaşıldığı zaman yaranır (və adətən bu insanlar da özlərini fərqli olaraq qəbul edirlər, lakin mənfi mənada deyil). Bu, məşğulluq, təhsil və mənzil kimi cəmiyyət və siyasətin müxtəlif sahələrini ilə əlaqələndirilə bilər.
Bununla belə, inteqrasiya daha ümumi və ya makro xarakter daşıyan bir azlığın ölkənin qalan hissəsi tərəfindən necə qəbul edildiyi və azlığın üzvlərinin bütövlükdə cəmiyyətə münasibətini necə qavradıqları subyektiv və simvolik bir ölçüyə malikdir. Qismən inteqrasiyaya bir sıra sferalarda əldə olunsa belə, bütövlükdə cəmiyyət və ya ölkə ilə Multi Etnik Britaniya Komissiyasının “mənsubluq hissi” adlandırdığı şey müəyyən dərəcədə subyektiv eyniləşdirmə olmadan və çoxluq tərəfindən cəmiyyətin tam hüquqlu üzvü olduğunuzu hiss etmək hüququ ilə qəbul edilmədən tam inteqrasiya sayılmır. Beləliklə, Kvebekdə bu mövzular üzrə komissiya haqlı olaraq dedi ki, “inteqrasiyanın simvolik çərçivəsi (kimlik, din, başqasının qavranılması, kollektiv yaddaş və s.) onun funksional və ya maddi çərçivəsindən heç də az əhəmiyyət kəsb etmir”. Bu, xüsusilə doğrudur, çünki multikulturalizm və inteqrasiya ilə bağlı mövcud böhran hissi bu makro-simvolik səviyyədə işləyir. Bu, inteqrasiya ilə bağlı nə qədər az prinsipin mövcud olduğunu və ya cəlb olunan vəsaitlərin bu məsələlərin əhəmiyyəti ilə müqayisədə nə qədər kiçik olduğunu nəzərə aldıqda aydın olur. Buna görə də milli səviyyədə ümumi etika və ya siyasət oriyentasiyası haqqında düşünmək üçün makro-simvolik səviyyədə məşğul olmaq çox vacibdir.
Milli vətəndaşlıqda əksəriyyətin mədəniyyətinin rolunun alternativ şərhlərini irəli sürən multikulturalizmin iki variantını nəzərdən keçirək. Birinci mövqe, liberal demokratik ölkənin mövcud milli kimliyinin siyasi institutlara və ictimai sferaya və ya bəzən vətəndaş milli kimliyi kimi adlandırılanlara kök sala bilməyəcəyini iddia edən və əksinə dil, tarix, düşüncə tərzi və yaşayış tərzindən ibarət mədəni komponent tələb edən liberal millətçilikdir.Praktikada bu mədəni ölçülər insanlıq hissindən ayrıla bilməz və liberal demokratik milli kimliyin əsasını təşkil edən həmrəylik, o cümlədən ümumi rifah, həmvətənlərinə kömək etmək üçün vergi ödəməyə hazır olmaq, ümumi ictimai xidmətlər və sosial ədalətin digər aspektləri üçün zəruridir. Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki, bu təməl və ya milli mədəniyyət multikulturalizm üçün də lazımdır. Belə ki, multikulturalizm bu mənsubiyyət və qarşılıqlı eyniləşdirmə bağlarını milli kimliyə çağırışlar fərdləri bütövün yaxşılığı ilə maraqlanmağa çağıracaq qədər güclü olmayacaq qədər boşaltmalıdır.
Multikulturalizmin ikinci variantı Kvebeker interkulturalizmidir ki, bu da özünü Kanada multikulturalizmindən fərqləndirir və sonuncunun bütün mədəniyyətlərin bərabər olduğuna inandığını və heç birinin dövlətin gözündə digərindən daha Kanadalı olmadığını iddia edir. Bunun əksinə olaraq, Kvebek interkulturalizmi özünün əsas Frankofoniya mədəniyyətini qoruyub saxlamağı öhdəsinə götürür.
Bu iki mövqe və multikulturalizm arasındakı ümumi xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, ümumən hər biri liberal dövlətin mədəni cəhətdən neytral olmadığını fikrini dəstəkləyir– məsələn, Avropa Birliyindəki bütün dövlətlər müəyyən dil(ləri) dəstəkləyir; milli bayramlarla bağlı dini təqvim, məktəblərdə din(lər)in tədrisi və/və ya dini məktəblərin maliyyələşdirilməsi; müəyyən incəsənət, idman və asudə vaxt fəaliyyətləri; və s. Liberal dövlətin neytral olmadığını demək artıq majoritar mədəniyyətinin müəyyən dərəcədə tanınması deməkdir. Multikulturalizm bu önəmli tanınmanın azlıqlara da yayılması məsələsidir. Multikulturalizm identikliyə xüsusi dəyər verir və bununla da liberal demokratik dövlətlərin milli mədəniyyəti (liberal sərhədlər daxilində və digər qrup kimliklərinə hörmətlə) təşviq edə bilməsi ideyasına əsas verir; bu, bütövlükdə cəmiyyətə və ya siyasətə fayda verərdi. Majoritar mədəni irsə edilən müraciətlər özlüyündə qeyri-qanuni adlandırıla bilməz. Multikulturalist məqam ondan ibarətdir ki, milli mədəniyyətin, simvolların və institutların formalaşmasında mədəni çoxluğun əldə etdiyi üstünlük azlıqlara uyğun olmayan şəkildə həyata keçirilməməlidir.
Liberal millətçi məqsəd qanunidir, lakin nəzərə alınmalıdır ki, onun məhdudiyyətləri təkcə fərdin ənənəvi liberal azadlıqları ilə məhdudlaşmır. Sonuncu ayrı-seçkiliyin olmamas; və məcburi olmayan assimilyasiyanın təmin edilməsi üçün kifayət sayıla bilər, lakin multikulturalizm immiqrasiyadan sonrakı etnik-irqi, etno-mədəni və etno-dini qrup kimliklərinə hörməti vurğulamaq üçün daha da irəli gedir. Baxmayaraq ki, bu hörmət təqib oluna bilən milli mədəni kimlik üçün məhdudiyyət olsa da, daha müsbət mənada çoxluğun povestini tənqidi şəkildə reforma edən, lakin dəyişməyən, reforma edilmiş milli kimliyə qrup kimliklərini əhatə edən milli kimlik yaratmaq imkanıdır. Azlıqlar, onları istisna edən və ya onlara və töhfələrinə hörmət etməyən dominant hekayələrə etiraz etmək istəyə bilər, lakin onlar “cəmi sıfır olan” oyunda çoxluqla rəqabət aparmırlar. Prosesə mülkiyyətdən məhrumetmə forması kimi yox, eqalitar “səviyələnmə” forması kimi baxılmalıdır. Daha müsbəti, liberal millətçilikdən kənara çıxaraq, “multikultural millətçilik” adlandıra biləcəyimiz məfhum, azlıqların yerləşdirilməsi milli kimliyə sürüklənmə kimi yox, müsbət resurs kimi qəbul edilməlidir; azlıqlar milli mədəniyyəti zəiflətmir, onu canlandırır və zənginləşdirir. Liberal millətçilik tez-tez resursların sosial-demokratik şəkildə yenidən bölüşdürülməsinə imkan verən birliyin yaradılmasını asanlaşdırmaq üçün təklif edilsə də, multikultural millətçiliyin fərqli məqsədi insanlara milli həmvətəndaşlar və sosial-mədəni, etno-irqi və etno-dini qrupların üzvləri kimi onlar üçün vacib olan şəxsiyyətlərini saxlamağa, uyğunlaşdırmağa, defis etməyə, birləşdirməyə və yaratmağa imkan verməkdir. Bununla belə, multikultural millətçilik əksəriyyət mədəniyyətinin legitimliyini tanısa da, majoritar mədəniyyətə zidd olduğu üçün çoxluğun azlıqların yerləşdirilməsindən imtina etmək hüququnu rədd etməsi həlledici fərq olaraq qalır. Məsələn, Kvebekdəki çoxluq son bir neçə onillikdə qərara gəldi ki, katoliklik artıq Kvebek cəmiyyətinin xüsusiyyəti olmayacaq. Bununla belə, bu, müsəlmanların, siqhlərin və yəhudilərin ictimai həyatda və ictimai işlərdə geyim qaydalarına riayət etmələri və öz dini kimliklərini görünməz hala gətirmələri tələbini əsaslandırmır. Çoxluq və azlıqlar dialoji münasibətdə – ikitərəfli və ya çoxtərəfli uyğunlaşmada – olmalıdırlar ki, burada həm çoxluq, həm də azlıqlar öz əsas (inkişaf etməkdə olan) mədəni kimliklərini qoruyub saxlamağa çalışa bilərlər; heç birinin birtərəfli hüququ yoxdur ki, bunu sırf digərinə elə bir şəkildə tətbiq etsin ki, digər kimliyin birgə mövcud olmasına icazə verilməsin. Bu, “multikultural olaraq ümumi mədəniyyəti təşkil edən” idealdır. “Milli hekayəni yenidən nəzərdən keçirmək” Çox Etnik Britaniya üzrə Komissiyanın hesabatında ən vacib, lakin ən çox yanlış anlaşılan mesajdır.
Britaniya Milli Kimliyi
“Milli hekayəni yenidən nəzərdən keçirmək” Çox Etnik Britaniya üzrə Komissiyanın hesabatında ən vacib, lakin ən çox yanlış anlaşılan mesajdır. İmmiqrasiyadan sonrakı problemin sadəcə olaraq irqi ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaq və ya irqi əlverişsizliyi azaltmaq olmadığını, bunun bərabərlik strategiyası qədər önəmli olduğunu iddia edirdi. Əksinə, daha dərin problem Böyük Britaniya haqqında öz vətəndaşlarına haradan gəldiklərini və hara getdiklərini, tarixin onları necə bir araya gətirdiyini və ortaq gələcəkləri ilə bağlı nə edə biləcəklərini göstərən ilhamverici? təsəvvürlər tapmaq idi. Komissiya keçmiş və indi haqqında yalan danışmaq istəmədi. O, hekayələrin ziddiyyətini və mübahisəsinin həmişə mövcud olduğunu qəbul etdi, lakin buna baxmayaraq, dialoq və eqalitar öhdəlik vasitəsilə Birləşmiş Krallığın canlı, yeni anlayışının mümkün olduğunu təkid etdi. O, povestlərin ziddiyyətini və mübahisəsini həmişə mövcud olduğunu qəbul etdi, lakin buna baxmayaraq, dialoq və bərabərlikçi öhdəlik vasitəsilə Birləşmiş Krallığın canlı, yeni anlayışının mümkün olduğunu təkid etdi. İngilislər ingilis olmağın nə demək olduğunu yenidən düşünməli və bu anlayışın bütün həmvətənlərini əhatə etməsi üçün öz ölkə anlayışını yenidən qurmalı idilər. Heç kim etnik mənsubiyyətinə və ya dininə görə mədəni yad və kifayət qədər ingilis olmayan kimi rədd edilməməlidir. Hamı Birləşmiş Krallığı birlikdə yenidən təsəvvür etməli idi ki, məsələn, müsəlmanlar İslamın Birləşmiş Krallığın bir hissəsi olduğunu görə bilsinlər və eyni dərəcədə vacib olaraq, qeyri-müsəlmanlar, xüsusən də dünyəvilər və xristianlar müsəlmanları bu ölkənin bir hissəsi kimi görə bilsinlər.
Beləliklə, vətəndaşlıq və ya britaniyalılığa vurğunun multikulturalizmin əvəzi olması fikri tamamilə yanlışdır. Həqiqətən də, ictimai diskursda multikulturalizm nəzəriyyəçilərinin vətəndaşlığı təməl konsepsiya kimi qəbul etmələri və multikulturalizmi qrup fərqliliyinə hörmət edən qeyri-assimilyasiyaçı inteqrasiya olsa da, onu inteqrasiya üsulu kimi açıq şəkildə inkişaf etdirmələri çox vaxt nəzərdən qaçırılır. Həmçinin, onlar sadəcə azlıqların kimliklərini deyil, həm də azlıq qruplarının milli kimliyə daxil edilməsini vurğulamağa meylli olublar. Kanada və Avstraliya hökumətləri də multikulturalizmi bu cür başa düşmüşdülər və sol mərkəzçi partiyalar hakimiyyətdə olduqları zaman bunu davam etdirdilər. Əgər multikulturalistlərin (tənqidçilərinin təqdim etdiyi karikaturalardan fərqli olaraq) mübahisə etdiklərinə baxsaq, Birləşmiş Krallıqda da bunun dominant şərh olduğunu görə bilərik. Dinin Britaniya milli kimliyindəki yeri ilə əlaqədardır iki nümunəyə nəzər salınsa, bu cür multikulturalizmin praktikada nə demək olduğunu izah etməyə kömək edə bilər. Bəziləri dinin milli kimliyə daxil edilməsi fikrini mübahisəli hesab edirlər. Mən, bu sualın nə milli kimliyin bir ölkənin dini kimliklərini əhatə etməli olduğu prinsipinə, nə də başqa bir prinsipə əsaslandığını düşünmürəm. Sual müxtəlif ölkələrin təbiətindən və onların öz milli kimlikləri və qurulmalı olan və ya parçalanma riski olan birliklər haqqında anlayışlarından asılıdır. Əgər müəyyən kimliklər müəyyən azlıqlar üçün vacibdirsə, o zaman çoxluq onlara milli kimlikdə yer verməlidir və ya əksinə. Məsələ, həmçinin, diini kimliklərə mütləq üstünlük vermək məsələsi də deyil; bəziləri üçün irqi, etnik, regional və s. kimliklərin vacib olduğu kimi, bəziləri üçün də dini kimlikləri önəmlidir. Mən prioriteti yox, eyni əsasda sonuncunun daxil edilməsini müdafiə edirəm. Mən bu baxışı qrup kimliyi ideyasına əsaslanan multikulturalizmin bir aspekti kimi qəbul edirəm. Bu kimlik paylaşılmalıdır, çünki o, qrup irsinin və ya üzvlüyünün bir hissəsidir və insanlar onun gələcəkdə sağ qalmasını və çiçəklənməsini görmək üçün onu gələcək nəslə ötürmək istəyirlər.
Birinci nümunə konstitusiyanın simvolik və məzmunlu aspektlərində əks olunduğu kimi İngiltərə və Böyük Britaniyanın tarixi şəxsiyyətləri üçün institutsional xüsusiyyət daşıyan İngiltərə Kilsəsi ilə bağlıdır. Məsələn, 26 Anqlikan yepiskopu, statuslarının məziyyətinə görə, Böyük Britaniya qanunverici orqanının yuxarı palatasında otururlar: Lordlar Palatası. Kenterberi arxiyepiskopu yeni dövlət başçısının təyin edilməsinə, xüsusən də monarxın tacqoyma mərasiminə rəhbərlik edir. Britaniyanın milli kimliyinə təsir edən sürətli dəyişiklikləri və dinin bəzən bölücü şəkildə yenidən siyasi zühur etməsini nəzərə alsaq, Britaniya kimliyinin bu tarixi aspektini göz ardı etməmək müdrikcə olardı. İngiltərə Kilsəsinin xidmətlərinə az adamın qatılmasına və bu kilsənin ən böyük mütəşəkkil din kimi katolikliyin üstün olmasına baxmayaraq bu məsələ çoxları üçün vacibliyini qorumağa davam edirdi. Bununla belə, multikulturallaşmış Birləşmiş Krallığı müdafiə edərkən mən İngiltərə Kilsəsinin bu konstitusiya imtiyazlarından bəzilərini digər dinlərlə bölüşməsini görmək istərdim. Lakin burada multikulturalizm kəskin bərabərlik demək deyil. Mənim gözləntim ondan ibarətdir ki, hətta dini plüralizmin və bərabərliyin açıq-aşkar institusionallaşması kontekstində (“çox əqidəlilik” adlandırıla bilər) İngiltərə Kilsəsi yenə də dini Lordlar Palatasında dini təmsilçilikdə və monarxın tacqoyma mərasimində haqlı üstünlüyə malik olacaqdır. Bu, kobud majoritarizmdən deyil, Kilsənin tarixi töhfəsindən və multikulturalist milli kimliyin, dövlətin və cəmiyyətin təkamülündə aparıcı rol oynamaq potensialından irəli gəlir. Həqiqətən də, son bir neçə onillikdə İngiltərə Kilsəsi dini azlıqların müdafiəsində və onların ehtiyaclarının Britaniya institutları tərəfindən ödənilməsində mühüm rol oynamışdır. Milli kimliyə həm tarixi, həm də multikulturalizm töhfələri ehtimal olunan keyfiyyətə malikdir və adətən, bir-birinə uyğundur. Lakin, onlar bir-birini tamamlayırsa, “qurulma” işi gücləndirilir. Qısacası, anqlikan quruluşu qeyri-anqlikan inanc icmalarının və humanistlərin ictimai daxil edilməsinə yardımçı olduqda multikulturalistlər tərəfindən dəstəklənə bilər.
Tat dövlət neytrallığı bəhanəsi deyil, multikulturalizm yoludur. Prinsip rəng korluğu və ya iman-koru formal bərabərlik deyil, müsbət daxiletmə prinsipi kimi ifadə edilə bilər. İkinci nümunə dini təlim (yalnız dini təhsil deyil) və ümumi məktəbdə ibadətlə bağlıdır. Biz, məsələn, məktəblərdən xristian təlimini və ya ibadətini dayandırmağı və ya müsəlmanların və ya hinduların olması səbəbindən Milad bayramını qeyd etməyi dayandırmağı tələb etməməliyik; daha doğrusu, bayramları, məsələn, Qurban və Divalini də əhatə edəcək şəkildə genişləndirməliyik.
Bu cür ayrı-ayrı siniflər və inanclara xas ibadət, bütün uşaqları bir araya gətirən və dini birlikdə öyrənən ümumi siniflərdə dialoqa gətirən bir yanaşma ilə balanslaşdırılmalıdır (yəni, dini təhsil). Bu inklüzivlik olmasaydı, ayrı-ayrı dini siniflər potensial olaraq məktəbi və cəmiyyəti parçalayardı. Amma ortaq dini maarifləndirici dərslərin mövcud olduğu yerlərdə könüllü olaraq öz inancına və ya fəlsəfi ənənəsinə can atması bu cür məktəblərdə dinin yerinə multikulturalist yanaşmanı yerinə yetirir. Əksəriyyət artıq dininin olmadığı və ya din(lərinin) ümumi məktəblərdə tədris olunmasını istəmədiyi qənaətinə gəlsə, bu kifayət qədər ədalətlidir.
Lakin bu, hər hansı bir azlıq öz inanclarının daxil olmasını istəyirsə, bu, çoxluğa məktəbdə azlıqların inanclarının dini daxil edilməsinə veto qoymaq hüququ vermir. Sadəcə olaraq, xristianların məktəbdə pəhriz tələbləri olmadığı üçün onlara digər şagirdlər üçün koşer, halal və ya vegetarian seçimlərinin verilməsinin qarşısını almaq hüququ vermir.
Ümumi liberal və vətəndaş millətçi yanaşması, müxtəlifliyin milli mədəniyyətin zərifləşdirilməsini tələb etdiyini, beləliklə, azlıqların özlərini daxil olduqlarını hiss etmələri və onlara majoritar mədəniyyətin tətbiq edildiyini hiss etməmələri deməkdir. Bu həm də Uill Kymlicka kimi liberal multikultural millətçilərin yanaşmasıdır: Müxtəlif etnomədəni mənsubiyyətlərdən olan insanların millətin tam və bərabərhüquqlu üzvlərinə çevrilməsinə şərait yaratmaq üçün liberal dövlətlər daha zəif milli kimlik anlayışı nümayiş etdirirlər. Liberal millət quruculuğu prosesi ümumi milli mədəniyyətin bütün dövlətin ərazisində yayılmasını nəzərdə tutduğu müddətdə, bu, mədəniyyətin çox incə forması olaraq qalacaq.
Bununla belə, yuxarıda göstərilən iki nümunə konstitusiyada, dövlət mərasimlərində və ya dövlət məktəblərində dinin mövcudluğunun azaldılmasını ifadə etmir; onlar plüralistik qalınlaşmaya səbəb olur. Bu misallarda multikulturalizm milli kilsəni sıradan çıxarmaqla deyil, digər inancları birləşdirərək və onlar arasında əlaqələr qurmaqla milli mədəniyyətə əlavələr edir. Dini məktəblərdən kənarlaşdırmamaq ümumiliyin və müxtəlifliyin eyni zamanda uyğunlaşdırılmasını təmin edir. Ümumiyyətlə, multikultural cəmiyyət təkcə müxtəlifliyə hörmət etmək üçün deyil, həm də onu ümumi milli mənsubiyyət adı altında bir araya gətirmək üçün daha çox dövlət fəaliyyətinə ehtiyac duyur. Bir çox hallarda bu, milli mədəniyyət hissini əlavə etmək deməkdir, onu azaltmaq yox. Xristianlar və humanistlərlə yanaşı, azlıqların inanclı icmalarını milli və ya ictimai mədəniyyətin aspektlərinə cəlb etmək bizi ölkə haqqında fərqli düşünməyə məcbur edir. Bu, indi hansı ölkə olduğumuza dair müvafiq ictimai rəvayət tələb edə bilər, həmçinin hind alimlərinin birləşmiş milli mədəniyyət adlandırdıqları dövlətin təbliğini tələb edə bilər. Buna görə də mənim yanaşmam milli kimliyin və ya milli ictimai mədəniyyətin milli incəlik prezumpsiyası ilə əlaqələndirmədən çoxluq və ya mürəkkəb xarakter daşıdığını açıq şəkildə göstərir. 2012-ci il çoxmədəniyyətli bir millətdə tarixi davamlılığı və mədəni zənginliyi vurğulayan London Olimpiadasının açılış mərasimi milli tarixin və multikultural millətçiliyin simvolik və yüksək dramatik təsvirini təqdim edir.
Mən multikultural millətçiliyi liberal millətçilik və Kvebek interkulturalizmi ilə müqayisə etdim. İndi mən bunu multikulturalizmin başqa bir versiyası olan kosmopolitizm ilə müqayisə etmək istəyirəm. Kosmopolitizm qismən qrupların reallığının inkarına, onların hamısını “sosial olaraq qurulmuş” kimi görmək və çox vaxt öz qrupunun, başqa qrupun və ya hər ikisinin tabeliyində olan şəxslərə hakim olmaq niyyətinə əsaslanır. Bunun əvəzinə, kosmopolitizm müxtəlif, hibrid və dəyişən şəxsiyyətləri olan fərdləri bu qruplardan azad etmək zərurətinə diqqət yetirir. Kosmopolitizm öz şəxsi müxtəlifliyini dəyərləndirən, çoxsaylı şəxsiyyətlərə (məsələn, Londonlu, gənc və qadın, valideynləri Hindistan və Şotland olan) malik olan və eyni dərəcədə qarışıq olan və birlikdə daim dəyişən əlavə qarışıqlar yaradan başqaları ilə sərbəst şəkildə qarışan şəxsləri ifadə edir. Qrup kimlikləri insanı digərləri üzərində bir şəxsiyyət seçməyə məcbur etməsi – məsələn, yaxşı hind qızı olmaq və ya Şotland, lakin Britaniyalı olmamaq şərtilə – boğucu ola bilər.
Əgər biz milli modellər və siyasətlər səviyyəsində danışmağı dayandırsaq, bunun əvəzinə normativ nəzəriyyə olmadan şəhər həyatının nə qədər yaxşı idarə olunduğunu görmək üçün şəhərləri, yerləri və gündəlik təcrübələri araşdırsaq, bunun aydın olacağı deyilir. Gündəlik multikulturalizmdə insanlar qrup şəxsiyyətlərinə biganə olur və qonşulara, həmkarlarına, yerli məktəblərin tələbələrinə, dövlət xidmətlərindən istifadə edənlərə və s. kimi çoxsaylı sosial rollar vasitəsilə bir-biri ilə əlaqə qururlar.Bundan əlavə, mühacirlər, eləcə də sonrakı nəsillər mənşə ölkələrinə və ya müəyyən diasporalara və qara Atlantik diaspora və ya qlobal müsəlman icması (ümmət) kimi uydurma transmilli icmalara bağlana bilərlər; bu transmilli şəbəkələrin yaşayış tərzləri milli kimliklərdən, multikulturalism və ya başqalarından daha realdır.Kosmopolitizmə görə, biz millətə tək bir sədaqət tələb edən şəxsiyyətlərə qarşı durmalı, özümüzü müxtəlif yerlərin və daha ümumən dünyanın vətəndaşı hesab etməliyik. İstədiyimiz yerdə yaşamaq, işləmək və səyahət etməkdə azad olmalıyıq və buna görə də bizim siyasət məqsədimiz milli sərhədləri ləğv etmək olmalıdır. Bu multikulturalizmin bir forması olsa da, mənim müdafiə etdiyim şey bu deyil.
Kosmopolitizm multikulturalizmi yalnız o halda lazımi qaydada əvəz edə bilərdi ki, onun həll etdiyi problemlər artıq həll edilməli deyil və ya kosmopolitizm tərəfindən həll oluna bilsin. Lakin bunların heç biri doğru deyil. Bu problemlər təkcə sərbəst fəaliyyət göstərən şəxslərin deyil, həm də vətəndaş qruplarının damğalanması, təcrid edilməsi və hökmranlığı ilə bağlıdır. Anti-irqçilik və etnik-dini qrup fərqlilikləri, iddiaları və harmoniya problemləri davam edir. Əldə edilmiş irəliləyişlərə baxmayaraq, inteqrasiya bayrağı altında bir araya gəldikcə daha böyük və aktual hala gəldilər. Kosmopolitizmin milli vətəndaşlıq və qruplaşma anlayışlarına əsaslanan multikulturalizmi necə həzm edə biləcəyini görmək çətindir, bir halda ki, bu cür anlayışlar intellektual və normativ cəhətdən mənfidir. Bununla belə, kosmopolitizm qarışıq şəxsiyyətlərdə və müxtəlif məhəllələrdə, o cümlədən bir ölkədə məskunlaşmaqda o qədər də maraqlı olmayan çoxlu müxtəlif tip və statuslu immiqrantlardakı bəzi son tendensiyaları vurğulamaqla öz töhfəsini verir. Beləliklə, bizə həm multikulturalizm, həm də kosmopolitizm lazımdır və biz hər ikisini bir-birini tamamlayan kimi müdafiə etməliyik (onları rəqabətli münasibətdə görən bəzi müdafiəçilərdən fərqli olaraq).
Bununla belə, kosmopolitizmlə multikulturalizmi bir-birindən ayıran məsələlər də var. Məsələn, kosmopolitizm inkişaf etmiş ölkələrdə üzv dövlətlərin vətəndaşlarının Aİ daxilində hərəkət azadlığı hesabına həyatın artan transmilli xarakteri problemini həll edir. Müvəqqəti və ya daimi olaraq daxil olmaq istəyənlərin çox olduğunu və onların bir çoxunun müharibə şəraitindən, zülmdən, iqtisadi inkişafdan, işsizlikdən, yoxsulluqdan xilas olduğunu da diqqətə çatdırır. Buna görə də, kosmopolit cavab ondan ibarətdir ki, biz daha açıq immiqrasiya siyasətinə malik olmalıyıq və ola bilsin ki, Aİ-nin rəhbərlik etdiyi hərəkət azadlığını Aİ hüdudlarından kənarda olan insanları da daxil etmək üçün genişləndirməliyik. Bu kontekstdə kosmopolitizmin milli hökumətlərin öz müqəddəratını təyin etmə məqsədini ehtiva etmədiyini nəzərə alsaq, kosmopolitizm-multikulturalizmin bir-birini tamamlamasının necə olacağını görmək çətindir. Mədəni cəhətdən müstəqil, qarışıq fərdləri əhatə edən qrup birliyi və multikulturalizmin olması mümkün olsa da, multikultural cəmiyyətin immiqrasiyaya nəzarəti tələb etməsi ilə sərhədlər arasında hərəkət azadlığını tələb etməsi ilə bağlı fikirləri uzlaşdırmaq çətindir.
Multikulturalizm ən azı Kanada, Avstraliya və Böyük Britaniya kimi ölkələrdə immiqrasiya nəzarəti kontekstində inkişaf etdirilib və dövlətin immiqrasiyaya nəzarət etmək hüququna etiraz etmir.O, israr edir ki, belə nəzarət miqrasiyadan sonrakı multikulturalizmin əsasında duran irqi, etnik mənsubiyyəti və dini birləşmiş və üst-üstə düşən meyarlar baxımından ayrı-seçkilik xarakteri daşımamalıdır.Kanada hamılıqla immiqrasiyadan sonrakı multikulturalizmin qabaqcılı kimi qəbul edilir, onu ən çox inkişaf etdirən və son bir və ya iki onillikdə bütün əlaqədar ölkələrə təsir edən reaksiyadan ən az təsirlənən ölkədir. Üstəlik, multikulturalizm öz milli kimliyini müəyyənləşdirməyə başlayıb. Beləliklə, Baş nazir Castin Trüdonun “post-milli” sözünü bəzən işlətməsinə baxmayaraq, Kanada multikultural millətçiliyin mükəmməl nümunəsi kimi görünür. Kanada dünyanın hər yerindən gələn immiqrantları və köçkünləri qəbul etsə də və vətəndaşlıq almış vətəndaşlar, məsələn, Birləşmiş Ştatlara nisbətən, Kanada öz milli maraqları baxımından immiqrasiya ilə bağlı çox seçicidir; bu həm iqtisadi ehtiyacları, həm də vətəndaşlıq üçün seçilənlər arasında Kanada milli kimliyini təbliğ etmək istəyi baxımından da eynidir. Məsələn, Hindistanda və ya Sinqapurda olduğu kimi, multikulturalizmi immiqrasiyadan daha çox tarixi icmalar baxımından düşünsək belə, məhdudlaşdırıcı immiqrasiya siyasəti normadır. Dünyadakı müxtəlif cəmiyyətlərin geniş təbəqələrinin son qavrayışları miqrasiyanın sürətinin və miqyasının çox yüksək və çox qeyri-sabit olduğuna dair bir inamı ortaya qoyur. Bu qavrayışlar irqçilik və ksenofobiya kimi multikulturalizmə zərər verən və analiz edilməli olan müxtəlif amillərdən qaynaqlanır. Bununla belə, əlaqəli amil mədəni kimliyə dair suallardır ki, onları sadəcə olaraq majoritar, hətta majoritar qərəz kimi rədd etmək olmaz. Multikulturalizm milli kimliyin yenidən qurulması layihəsidir ki, bu da bəzi hallarda immiqrasiyanın şəxsiyyət təsirləri, o cümlədən mövcud vətəndaşlara və azlıq qruplarına təsirləri ilə bağlı qanuni narahatlıqlar yarada bilər. məskunlaşmaya və milli vətəndaşlığa aparan yol kimi qəbul edilməməlidir. Multikulturalizm milli şəxsiyyətin yenidən qurulması layihəsidir və bu layihə bəzi hallarda immiqrasiyanın şəxsiyyətə təsiri, o cümlədən onun mövcud vətəndaşlara və azlıq qruplarına təsiri ilə bağlı qanuni narahatlıqlara gətirib çıxara bilər və miqrantların böyük qruplarının ölkəyə qəbul edilməsinin mümkün nəticələridir. Multikulturalizmin kosmopolit versiyası Kanada və Böyük Britaniya kimi ölkələrdə də mövcud olsa da və daha çox siyasi, kommunitar multikulturalizmə uyğun gəlsə də, ikisinin immiqrasiya nəzarəti ilə bağlı bir-birinə uyğunluq təşkil etməyən tərəfləri var.
Miqrasiyanın hazırkı xarakterinə və miqyasına cavab verməyə məcbur olan müxtəlif zolaqlardan olan üç multikulturalist müvafiq olaraq Kanada, Avstraliya və Böyük Britaniyaya istinad edərək multikulturalizmin milli vətəndaşlıq konsepsiyası üzərində qurulduğunu bir daha təsdiqlədi. Beləliklə, o, dövlətlərin öz ərazilərinə girişinə nəzarət etmək hüququnu öz üzərinə götürür və vətəndaşlarla müvəqqəti miqrantlar arasında hər hansı sadə bərabərliyi rədd edir. Fikrimcə, multikulturalizm immiqrasiya ilə üç səviyyədə məşğul olmalıdır. Birincisi, vətəndaşlar qədər immiqrantlara qarşı mənfi, irqçi və ya marginallaşdırıcı ritorika, hərəkətlər və siyasətləri müəyyən etmək və onlara qarşı çıxmaq (vətəndaşlığı təşkil edən müəyyən hüquq və imkanların, məsələn, yaşayış yeri və ya tam fayda əldə etmək imkanlarının mövcud olmayacağını qəbul etməklə). immiqrantlara). İkincisi, immiqrantdan sonrakı multikulturalizmin əsasını təşkil edən siyasətlərin, idarəçilik formalarının və dözümsüzlüyün, xüsusən də etnik azlıq vətəndaşlarının harmonizasiyası və vətəndaş tanınması və etno-dini qrupların birləşməsi ilə bağlı qorunması və təşviqi. Üçüncüsü, multikultural milli dövlət quruculuğu layihəsini qorumaq və təşviq etmək. Bunlardan birincisində kosmopolitizm çox güclüdür, ikincisində ikili, üçüncüsündə isə müxalifdir. Miqrasiya ilə bağlı multikulturalizm və kosmopolitizmin uyğunsuzluğu bugünkü mütərəqqi siyasət üçün ciddi problemdir, lakin həllini görə bilmədiyim məsələdir.
Nəticə
Monokultural, populist millətçilik probleminin cavabı anti-millətçilik və hətta liberal millətçilik deyil, multikultural millətçilikdir. O, çoxluğun mədəniyyətini mütləq bir problem olaraq görmədən, milli kimliyin vətəndaşlıq və deməli, multikultural vətəndaşlıq üçün əhəmiyyətini dərk edir. İctimai assimilyasiya tələb edərkən azlıqların kimliklərini özəlləşdirməyə və ya fərdiləşdirməyə çalışan majoritarizm problemlidir, lakin bu o demək deyil ki, multikulturalizm tarixən təkamül keçirən və inkişaf edən çoxluğun hekayələrini milli kimlikdə mərkəzi yer kimi görə bilməz. Eynilə, milli identikliklərin multikulturallaşdırılması layihəsi çoxluqların birləşmə xarakterini tanıya bilər. Layihənin şəxsiyyətlərin normativ və siyasi əhəmiyyətinə və şəxsiyyətlərin cəmliyinə olan həssaslığını nəzərə alsaq, əksəriyyətin şəxsiyyət dəyişikliyindən niyə narahat ola biləcəyini və milli kimlikləri daxil edərək işləyərkən bu narahatlığın nəzərə alınmasının lazım olduğunu başa düşmək lazımdır. Beləliklə, multikultural millətçilik monokultural millətçiliyə mümkün alternativ birləşmə nöqtəsi təklif edəcək siyasi ideyanı təmsil edir.
