Millətin nə olduğunu anlamaq üçün əvvəlcə nə olmadığını tədqiq etmək lazımdır.
Birincisi, millət coğrafi bir birlik deyildir. İran deyildiyi vaxt bu ölkənin təkcə İran millətini ifadə etməsinin düşünülməsini örnək göstərmək olar. Orada iranlılardan başqa çoxlu türk və kürdlər də vardır. Bunun kimi Ərəbistanda da bütün əhalinin ərəb olduğunu düşünmək səhvdir. Eyni zamanda, həm Suriyada, həm də İraqda çoxlu türklər vardır. Anadoluda çoxlu kürd aşirət və kəndlərinin olması ilə yanaşı, çoxluğu kürd olan məhəllələr, bütünlüklə türklərdən ibarət olan şəhər və kəndlər də vardır. Belə olan halda, heç kim mənsub olduğu ölkəyə baxaraq milliyyətini təyin edə bilməz.
İkincisi, millət irq və qövmə aidlik deyildir. Cəmiyyətlər qədim tarixi dövrlərdə belə irq olaraq saf və qövm olaraq xalis deyildilər. Müharibələrdə əsir götürmək, assimilyasiya etmək və assimilyasiya olmaq, köçlər, qız alıb-vermək kimi hadisələr davamlı olaraq millətləri bir-birinə qarışdırmışdır. Qədim tarixi dövrlərdə belə bu şəkildə alt-üst olmalaradan sonra saf qövm mənsubluğu axtarmaq boşuna deyilmi? Cəmiyyətin xislətləri əsasən ona aid olma ilə yox, təkcə tərbiyə ilə ötürüldüyü üçün irqlərin milli xarakter baxımından heç bir rolu da yoxdur.
Üçüncüsü, millət bir imperiya daxilində ortaq siyasi həyatı yaşayanların cəmi də deyildir. Keçmiş Osmanlı İmperiyasının bütün təbəələrinə Osmanlı milləti adı verilməsinin səhv olmasını buna örnək göstərmək olar. Çünki bu qarışığın içində çoxlu millətlər vardı.
Dördüncüsü, millət bir adamın özünü kefinə və mənfəətinə bağlı olaraq özünü mənsub saydığı hər hansısa bir cəmiyyət də deyildir. Həqiqətən də fərd ilk baxışda özünü bu və ya digər millətə aid etməkdə azad hesab edir. Halbuki fərddə belə bir azadlıq yoxdur. Çünki insandakı ruh duyğularla düşüncələrdən meydana gəlir. Yeni psixoloqlara görə, hissi həyatımız əsldir. Düşüncə həyatımız isə ona yeridilmişdir. Bu səbəbdən, ruhumuzun normal bir halda ola bilməsi üçün düşüncələrimizin hislərimizə uyğun olmağı lazımdır. Düşüncələri hislərinə uyğun olmayan və dayanmayan bir adam ruhən xəstədir. Belə bir insan həyatda xoşbəxt ola bilməz. Məsələn, hissən dindar olan bir gənc, düşüncəsində özünü dinsiz kimi qəbul edərsə, ruhi tarazlığa sahib ola bilərmi? Bunun kimi, biz də hislərimizlə müəyyən bir millətə mənsubuq. Bütün hislərimiz o millətlə ortaqdır. Demək ki, hər fərdin milliyyəti, onun kefinə, iradəsinə bağlı bir şey deyildir. Çünki milliyyət də xarici bir həqiqətdir. İnsan milliyyətini axtarmaq və araşdırmaq yolu ilə kəşf edə bilər. Buna baxmayaraq, zarafat kimi görünən bu və ya digər millətə qoşula bilməz.
O halda millət nədir? Coğrafi, irqi, siyasi, iradəyə bağlı qüvvələrə uyğun olan və onlara hökm edən başqa nə kimi bağımız vardır? Sosiologiya elmi göstərir ki, bu bağ tərbiyədə, kültürdə, yəni duyğularda ortaqdır. İnsan ən səmimi, ən dərin duyğularını ilk tərbiyə vaxtında qazanır. Daha beşiktə olan vaxt eşitdiyi laylalarla ana dilinin təsiri altında olur. Bundan ötrüdür ki, ən çox sevdiyimiz dil ana dilimizdir. Ruhumuza coşğunluq verən bütün dini, əxlaqi, estetik duyğularımızı bu dil yolu ilə qazanmışıq. Onsuz da ruhumuzun cəmiyyətə bağlı hissəsi bu dini, əxlaqi, estetik duyğulardan ibarət deyilmi? Bunları uşaqlığımızda hansı cəmiyyətdən alsaq, davamlı olaraq o cəmiyyətin içində yaşamaq istəyirik. Başqa bir cəmiyyətin içində yaşamaq üçün bizə ən böyük mənfəətlər təmin edilsə də oraya getmək istəmirik. Çünki zövqümüz, vicdanımız, həsrətlərimiz həmişə tərbiyəsini aldığımız cəmiyyətlə ortaqdır. Biz ancaq onun içində yaşamaqla xoşbəxt ola bilərik. Ondan ayrılıb başqa bir cəmiyyətə qoşula bilməyimiz üçün təkcə bir şərt vardır: Bu şərt, uşaqlığımızdan bəri aldığımız tərbiyəni ruhumuzdan çıxardıb atmaqdır. Bu mümkün olmadığı üçün, keçmiş cəmiyyətimiz içində qalmağa məcburuq. Yuxarıdakı açıqlamadan başa düşülür ki, millət nə coğrafi, nə irqi, nə siyasi, nə də iradəyə bağlı bir birlik deyildir. Millət dili ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni almış fərdlərdən meydana gələn mədəni birlikdir. Bir insan qan bağına sahib olduğu insanlardansa, tərbiyə və dil cəhətdən ortaq olduğu insanlarla birgə yaşamaq istəyir. Çünki insani şəxsiyyətimiz bədənimizdə yox, ruhumuzdadır. Maddi xüsusiyyətlərimiz irqimizdən gəlirsə, mənəvi xüsusiyyətlərimiz də tərbiyəsini aldığımız cəmiyyətdən gəlir. Böyük İskəndər deyir ki, onun həqiqi atası Filip yox, Aristoteldir, çünki birincisi maddi varlığının, ikincisi isə mənəvi varlığının doğulmasına səbəb olmuşdur. İnsan üçün mənəviyyat maddilikdən əvvəl gəlir. Bu baxımdan, milliyyətdə soy axtarılmaz, təkcə tərbiyə axtarılar. Bir fərd hansı cəmiyyətin tərbiyəsini alıbsa, onun idealı üçün çalışa bilər. Çünki bu çalışmaqdan böyük zövq və xoşbəxtlik hiss edər. İnsan tərbiyəsi ilə böyüdüyü cəmiyyətin idealı uğrunda canını asanlıqla fəda edə bilər. Buna baxmayaraq düşüncəsində özünü bağlı hesab etdiyi bir cəmiyyətin idealı uğrunda özünü fəda edə bilməz. İnsan ortaq tərbiyəyə sahib olmadığı bir cəmiyyətin içində yaşayarsa, bədbəxt olar. Son dövrlərdəki təcrübələrimiz bizə göstərdi ki, ideal həqiqətdən yaranıbsa, möcüzələr göstərməyə qadirdir. Buna baxmayaraq, həqiqətdən yaranmayan bir ideal sahibi üçün son dərəcə təhlükəlidir. Çünki bu hal davamlı olaraq düşüncələrlə hislərin ruh içində qarşı-qarşıya gəlməsini meydana gətirir. Belə bir hal insanı özünü öldürməyə, vərəmə, dəliliyə qədər aparıb çıxara bilər. Halbuki həqiqətdən yaranan bir ideal xəstə ruhlara şəfa, pozulmuş sinirlərə mətanət verir. Məsələn, irq baxımından türk olmadığı halda, tərbiyə və kültür baxımından tamamilə türk ruhuna sahib, səadətlərimiz kimi fəlakətlərimizə də ortaq olan çoxlu dindaşımız vardır. Hətta bunlardan bir hissəsi milli mübarizəmizə öndərlik edərək böyük fədakarlıqlar göstərmişdilər. Aldıqları tərbiyə səbəbindən bunlar türk cəmiyyətindən başqa heç bir millət içində yaşaya bilməz və türk idealından başqa heç bir ideal üçün çalışa bilməzlər. Bunları türklük anlayışından kənar saymaq, əlbəttə ki, milliyyət anlayışının elmi mahiyyətini bilməməkdən qaynaqlanır. Yenə örnək olaraq Diyarbəkir şəhərində yaşayan əhali Səlcuqlar, İnaloğulları, Artuqoğulları dövründən bu yana türkdür. Sonradan Xarəzm türkləri, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türkmənləri də gələrək bu türklüyü artırmışdır. Tarixi məlumat, minlərlə şairlərin divanları və məscid divarlarındakı kitabələr olmasa da, şəhərin dili, əxlaqı və adətləri göstərir ki, diyarbəkirlilər türkdür. Buradakı kültür ən zəngin türk kültürüdür. Folklorla bağlı olaraq yığdığımız nağıllar, mahnılar, atalar sözləri və s. buna şahiddir. Diyarbəkirin qədim sakinlərinin türk olması ilə yanaşı, bir neçə nəsil əvvəlcədən filan aşirətdən və ya qəzadan gələrək buradakı türk kültürünə uyğun tərbiyə almış və ana dili olaraq əsasən türkcə danışmağa başlamış bütün fərdlər də türkdür.
Görünür ki, millətin təyini istəyə bağlı olan bir məsələ yox, elmi yanaşma tələb edən bir məsələdir. Mən gənc olanda təhsil üçün ilk dəfə İstanbula getdiyim vaxt, bu elmi araşdırmaya başlamaq məcburiyyətində qaldım. Çünki orada keçmişdən qalmış pis vərdiş səbəbindən bütün Qara dəniz sahilində yaşayan əhaliyə laz, bütün suriyalı və iraqlılara ərəb, bütün Rumelində yaşayan əhaliyə alban deyildiyi kimi, bizim şərq vilayətlərdə yaşayan əhaliyə də kürd milliyyətini yaraşdırdıqlarını gördüm. O vaxta qədər özümü hissi olaraq türk hesab edirdim. Buna baxmayaraq bu hissim elmi araşdırmaya əsaslanmırdı. Həqiqəti tapa bilmək üçün bir yandan türklüyü, digər tərəfdən isə kürdlüyü araşdırmağa başladım. Əvvəlcə dildən başladım. Diyarbəkir şəhərində ana dili türkcə olmaqla yanaşı, hər bir fərd bir az kürdcə də bilir. Dildəki bu ikilik iki səbəbdən biri ilə açıqlana bilər: ya Diyarbəkirdəki türkcə kürd türkcəsi idi, ya da Diyarbəkirin kürdcəsi türk kürdcəsi idi. Araşdırmam göstərdi ki, Diyarbəkirin türkcəsi Bağdaddan Adanaya, Bakıya, Təbrizə qədər uzanan təbii bir dildən, yəni Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türklərinə məxsus olan Azərbaycan ləhcəsindən ibarətdir. Bu dildə heç bir sünilik yoxdur. Bu baxımdan, kürdlərin korladığı bir türkcə forması deyildir (Diyarbəkir türkcəsinin Azərbaycan türkcəsi olması şəhərlərin Osmanlı hökumətinin təsiri ilə türkcə danışdığı iddiasını da kökündən çürüdür. Çünki belə olsa idi, bu şəhərlərdə danışılan dilin Osmanlı ləhcəsi olması lazım idi).
Diyabəkirlilərin məhdud sözlərdən təşkil olunan kürdcələrinə gəldikdə isə, bu kürdcənin kəndlərdə danışılan düzgün kürdcədən fərqləndiyini gördüm. Kürdcə farscaya qohum olduğu halda sözlərin düzülüşü baxımından ona oxşamır. Çünki farscada olmadığı halda kürdcədə həm təzkir və tənis, həm də ərəb və latıncada olduğu kimi irab vardır. Deməli, kürdcə türk dilinə nisbətən daha qarışıq dildir. Türklər öz dillərində təzkir, tənis və iraba təsadüf etmədiklərindən, kürdcənin bu xüsusiyyətlərinə nüfuz etməməkləri lazım gəlirdi. Həqiqətdə də hadisələr bu şəkildə baş vermişdir. Diyarbəkirlilər kürdcənin tənis, təzkir və irab qaydalarını tamamilə yox edib, kürdcə söz düzülüşünü türk qrammatikasına uyğunlaşdıraraq süni bir kürdcə kəşf etmişdilər. Bu kürdcəyə “türk kürdcəsi” adını vermək daha düzgün olar. Dilçilik elmi baxımından çox önəmli olan bu hadisə diyarbəkirlilərin türk olmasına çox mühüm bir sübutdur. Bundan başqa, diyarbəkirlilər bu dili, təkcə kürdlərlə danışdığı vaxt istifadə edirlər. Öz aralarında ancaq türkcə danışırlar. Diyarbəkirlilərin guya bildikləri süni kürdcənin sözlərinə gəldikdə isə, bunlar da yetərincə az saydadırlar. Bu səbəbdən boşluqları türkcə sözlərlə doldururlar. Onsuz da çoxunun bildiyi kürdcə sözlər “gəl, get” kimi bir neçə sözlə məhdudlaşır.
Diyarbəkirlilərin türk olduğunu sübut edən dəlillərdən birini də məzhəbdə tapdım. Diyarbəkirin öz əhalisi türklər kimi hənəfi sünnidir. Kürdlər isə şafi sünnidirlər. Bu iki ayırıcı xüsusiyyət təkcə Diyarbəkir əhalisinə məxsus deyildir. Şərq və cənub vilayətlərimizdəki bütün şəhər əhalisi kürdcəni diyarbəkirlilər kimi korlayaraq danışırlar və hənəfi olmaqla, şafi kürdlərdən ayrılırlar. Bunlardan başqa, geyim, yemək, ev və əşyalar kimi kültür və adətlərlə bağlı məsələlərdə də aralarında dərin fərqlər vardır. Bu xüsusiyyətlər mənə diyarbəkirlilərin türk olduğunu göstərdiyi kimi, atamın iki babasının bir neçə nəsil əvvəl Çermikdən, yəni türk mühitindən gəldiklərinə baxaraq da milliyyət olaraq da türk nəslindən olduğumu başa düşdüm. Bununla birlikdə, babamın bir ərəb və ya kürd mühitindən gəldiyini bilmiş olsam belə, yenə də türk olduğuma hökm verməkdə tərəddüd etməyəcəkdim. Çünki millətin təkcə tərbiyəyə əsaslandığını da sosioloji araşdırmalarımla başa düşmüşdüm. Güman edirəm ki, bu araşdırmalarımla təkcə özüm üçün yox, bütün şərq və cənub vilayətlərinin şəhərləri və indiyə qədər türk qalan kəndləri üçün olduqca əhəmiyyətli olan bir məsələni həll etmiş oldum.
Kiçik Məcmuə, 28-ci nömrə, 25 dekabr 1922, 1-6 səhifə
