Müstəqilliyimizin bərpasından sonra gündəlik həyatımızın parçasına çevrilən fikirlər arasında millətçilik özünəməxsus yer tutur. Daha çox patriotizm, vətənpərvərlik kimi müsbət mənalarda istifadə edilsə də, bəzən irqçilik, faşizm kimi təhlükəli ittihamlara da məruz qalır. Sovet dövrünün məhdud və ideoloji çalarlı fikir istehsalından otuz ildir xilas olmağımıza baxmayaraq, elm ənənəmizin zəifliyinə görə digər sahələrdə olduğu kimi millətçilik haqqında da ciddi əsərlərdən məhrumuq. Orxan Vəliyevin bu cür atmosferdə Azərbaycan millətçiliyi haqqında apardığı tədqiqat böyük bir cəsarət və fədəkarlıq göstəricisidir. Türkiyənin Sakarya Universitetində doktorantura üzrə müdafiə etdiyi elmi iş əsasında tərtib olunan “Azərbaycan Millətçiliyi. Millətin və dövlətin yaranması” əsəri Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi tərəfindən dilimizə tərcümə edilərək 2021-ci ildə nəşr edilib.
Müəllif giriş hissəsindən etibarən kitabda ələ alınmış məsələlərin hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyini bəyan edərək oxucunu məlumatlandırır. Artıq aydın olur ki, əsərin dinamikasını iki əsas istiqamət müəyyən edir. İlki, modernizm narrativi əsasında qurulmuş grand theory və ya konseptual nəzəriyyə, digəri isə modernizmin Azərbaycanda mövcudluğunu araşdırmaq üçün tətbiq edilən metodoloji çərçivədir. Modernizm narrativini modern dövr Qərb ictimai, siyasi və fəlsəfi perspektivindən işlədiyinə görə müəllif uzun bir dövrü əhatə etməyə çalışır. Millətçilik məfhumunu modernizmin tərkibində təqdim edərək millət anlayışının uzun transformasiya nəticəsində şəkilləndiyini ciddi istinadlarla əsaslandırır. Buna görə də əsərdə modernizmin nə olduğuna, modern dövrün ictimai, siyasi, fəlsəfi mahiyyətinə geniş yer verilmiş, klassik və modern mənbələr əsasında şərh olunmuşdur. Odur ki, əsərin modernizm haqqında dilimizdə yazılı materialların məhdud olduğu şəraitda ortaya çıxması xüsusilə təqdir olunmalıdır. Təbii ki, tərcümə və redaksiya heyətinin də kitabın dilimizə oxunaqlı şəkildə tərcümə edilməsindəki rolunu qeyd etmək lazımdır.
İlk fəsildə modernlik, fərd və millət anlayışlarına ümumi toxunduqdan sonra Orxan Vəliyev Qərbdə millətçiliyin yaranmasını və inkişafını fəlsəfi zəminə oturtmağa çalışır. Bununla kifayətlənməyərək “millətçiliyin fəlsəfədən başqa, tarix və ya tarix dizaynı ilə əlaqəli olduğunu” (səh.28) ifadə edir. Liya Qrinfeldə istinadən millətçiliyi “status axtarışı” adlandırdıqdan sonra haqlı olaraq millətçiliyi modern insanın siyasi mövqeyinin dinamik inkişafı kontekstində ələ alır. Təbiidir ki, müəllif bu nəticəyə gələnə qədər vacib mənbələri də oxucuya çatdırır. Odur ki, Eli Kedurinin millətçiliyə düşüncə, Ernest Gelnerin isə mədəniyyət çərçivəsindən baxdığını görürük. Bundan başqa Erik Hobsbaumun millətçiliyin “kəşf edildiyinə” (səh.32), Benedikt Andersonun isə “milləti xəyal edilmiş icma” (səh.33) olduğuna dair fikirlərinə də geniş yer verir. Modernist nəzəriyyənin nümayəndələrinin ətraflı təqdimatı Orxan Vəliyevin tədqiqatının kifayət qədər əhatəli olduğunun göstəricisidir. Əsəri aktual edən digər vacib məsələ isə müəllifin Azərbaycanda millətçiliyin inkişaf dinamikasına modernist nəzəri əsaslarla yanaşmasıdır. Belə ki, Miroslav Hroxun qeyri-dominant etnik qruplar üçün təkmilləşdirdiyi “kiçik millət” modelini Azərbaycan kontekstinə tətbiq edərək Orxan Vəliyev yeni bir metodoloji yanaşma ortaya qoyur. Metodologiyanın düzgün tətbiqi əsərin Azərbaycanda sosial elmlər sahəsində aktuallığını artırır.
Hrox “kiçik millət” modelini üç mərhələdə konsepsiyalaşdırır: A, B və C mərhələləri. A mərhələsi akademik maraq dövrü, B mərhələsi vətənpərvərlik, milli duyğunun inkişaf dövrü, C mərhələsi isə milli hərəkatən kütləviləşməsi, siyasi tələbin ortaya çıxması ilə xarakterizə olunur (səh. 41). Milli hərəkatların A mərhələsindəki ziyalıların milli məsələlərə tərəfsiz mövqe içərisində qalması adətən dövrün şərtləri ilə əsaslandırılır. Feodalizm və mütləqiyyətlə toqquşmanın başlanması bu mərhələnin əsas səciyyəvi cəhəti hesab oluna bilər. B məhələsində ortaya çıxan ziyalılar isə özlərindən əvvəlki təməli atılan fikirləri təkmilləşdirərək millətləşmə prosesinə öncülük etməyə başlayırlar. Belə ki, millətçiliyin ortaya çıxması intellektuallar arasında millətin düşünülməli bir məsələ olaraq qəbul edilməsini sürətləndirir (səh.87). C mərhələsi isə siyasi tələbin ortaya çıxması, milli hərəkatın kütləviləşməsi və dövlətin meydan gəldiyi dövrdür. Orxan Vəliyev öz əsərində Hroxun modelini Azərbaycan kontekstində tətbiqinin əsaslığını artırmaq məqsədi ilə hər mərhələnin spesifik təmsilçisini təqdim edir. Belə ki, A mərhələsində Mirzə Fətəli Axundzadənin, B mərhələsində Əli bəy Hüseynzadə, C mərhələsində isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə davam edərək millətin inkişaf və formalaşma prosesini tədqiq edir. Yeni arxiv materiallarına müraciət etmədən mövcud mənbələrə əsaslanaraq fərqli şəkildə şərh etməyə çalışır.
Aydınlanma dövrünün nümayəndəsi və maarifçiliyin təmsilçisi kimi A mərhələsində təqdim edilən Mirzə Fətəli Axundzadənin millətləşmə prosesinə töhfəsi əsərin ikinci fəslində işlənir. Müəllif haqlı olaraq Axundzadənin təmsil etdiyi A mərhələsini “Rusiya müsəlmanlarının ilk sarsıntı yaşadığı və ya ənənəvi dəyərlər qarşısında şübhə duyduqları dövr” kimi ifadə edir (səh.50). Aydınlanma dövrünün xarakteristik cəhətlərindən olan dinə şübhə ilə yanaşma, dinin tənqidi Axundzadənin yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Orxan Vəliyevin fikrincə: “Axundzadə müsəlman icma anlayışı və ya konseptual olaraq din tənqidi ilə müsəlmanlara əskik qaldıqları azadığı təlqin etməyə çalışmışdır”(səh.59). Burada müəllif haqlı olaraq Axundzadənin bütün islam dünyasına xitab etmək iddiasında olduğunu və etnik fərq qoymadan Arazdan şimaldakı xalqın kimliyini də müsəlman kimi təqdim etdiyini bildirir. Belə olan halda əsərdən Axundzadənin qayəsinin milli şüur və ya siyasi hədəf güdmək olmadığı başa düşülməkdədir (səh.66). Əvəzində isə Axundzadənin dil üzərindən islahat təşəbbüslərini, fəaliyyətini qabardaraq Azərbaycanda modernləşmə prosesinin ilkin elementləri təqdim edilməkdədir. Azərbaycan kontekstində dram əsərləri xaricində sistemli fəaliyyəti olmayan Axundzadənin əlifba islahatının müsəlman aləmindəki əsas xüsusiyyəti müsəlmanları cəhalətdən qurtarma niyyətindən uzağa getmir. Müəllif bunu Axundzadədə həm mədəni (milli) şüur, həm də xilas ediləsi dövlətin olmaması ilə əlaqələndirir və fikirlərinin siyasiləşə bilməməsində görür (səh.73).
Avropa romantizminin tərifi və təsviri ilə başlayan üçüncü fəsil aydınlanmaya qarşı ortaya çıxan bu axının mədəni və siyasi olaraq azərbaycandakı mövcudluğuna nəzər yetirir. Orxan Vəliyev Hroxun modelinin B mərhələsinin tətbiqinə keçmədən əvvəl romantizminin avropadakı əsas təmsilçisi olan alman intellektual və siyasi fikrini əhatəli şəkildə oxucuya çatdırır. Müəllif alman romantik düşüncəsinin özünü ədəbiyyatda, sənətdə və fəlsəfədə göstərdiyini vurğulayır, dilə və mədəniyyətə təsirinə görə etnik millətçiliyin meydana çıxmasındakı roluna nəzər yetirir (səh. 83). Burada diqqət çəkən əsas məqam romantik Herder ilə idealist Fixtenin müqayisəli çatdırılmasıdır. Alman özünəməxsusluğu axtarışında olan Herderin dil haqqındakı fikirləri Fixtenin təhsil mərkəzli daha instrumental fikiləri ilə müqayisə edilir. Bundan başqa xarici faktorların fonunda formalaşan alman millətçiliyinin dinamikasına da nəzər yetirilir. Dil məhfumunu yenidən qabartmaqla isə müəllif tətbiq etdiyi modelin ardıcıllığını təmin edə bilir. Beləliklə, biz millətləşmənin ikinci mərhələsinin protoqonisti olan Əli bəy Hüseynzadə simasında dilin əhəmiyyətinin ön plana çıxarılmasını görürük. Müəllif haqlı olaraq Hüseynzadənin millətin inşasında dilin əhəmiyyətli rol oynaya biləcəyinə inandığını vurğulayır və milli dilin dizayn edilməsi perspektivinə nəzər yetirir (səh.115). Odur ki, redaktoru olduğu “Füyuzat” jurnalında dil üzərindən mədəni bütünlük formalaşdırmağa çalışan Hüseyzadənin ortaq bir dil təxəyyül etdiyinə də toxunur. Lakin Hüseynzadənin təxəyyül etdiyi dil hər kəsin rahat anlayacağı, sadələşdirilmiş lokal dil deyil, düşüncə, incəsənət, fəlsəfə üçün ən uyğun olan Osmanlı türkcəsi idi. Bu da Əli bəy Hüseynzadənin dil üzərindən təbii bir türklük dizayn etməyə çalışdığına əsas verir (səh. 116).
Orxan Vəliyev əsərin bu fəslindən etibarən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Əli bəy Hüseynzadə arasında bağ qurmaq üçün mətbuatın roluna daha çox yer verməyə başlayır. Müəllif burada Benedikt Andersonun “Xəyali icmalar” əsərinə istinadən mətbuatın icmanın kimliyindən xəbərdar olmasında, millətin mövcudluğunun xəyal edilməsindəki texniki roluna da nəzər yetirir (səh.96). Aydın olur ki, mətbuatın, daha da spesifikləşdirsək, 1905-1907-ci illər Rusiya inqilabının yaratdığı nisbətən liberal mühitdə formalaşan mətbuatın rolunu qabardaraq ardıcıllıq qurmaq istəyir. Akademik etibarlılıq (validity) çərçivəsindən bunun əhəmiyyəti xüsusilə qeyd edilməlidir. Çünki irəli sürülən fikrin əsaslılığının əsas şərtlərindən biri olan metodologiyaya sadiqlik əsər boyunca davam etdirilib. Elə buna görə də, Orxan Vəliyev hadisələri və şəxsləri dövrün şərtlərinə uyğun şəkildə obyektiv dəyərləndirə bilir. Müəllif haqlı olaraq Nəsib Nəsiblinin ötən əsrin əvvəlindəki reallıqları görməzdən gələrək ziyalıların rolunu düzgün başa düşmədiyini və obyektiv dəyərləndirə bilmədiyini vurğulayır (səh.88, 103-104). Başqa bir yerdə isə Aydın Balayev və oxşar tədqiqatçıların dövrün ziyalılarının hansı düşüncədən təsirlindiklərinə baxmadan hadisələri düzgün təhlil etmədiklərini qeyd edir (səh. 119). Bu kimi akademik disiplinə və standartlara əsaslanan dəyərləndirmələr əsərin aktuallığını artırır.
Millətləşmənin sonuncu, C mərhələsinin işləndiyi dördüncü fəsildə milli hərəkatın intellektual təşəbbüslərdən siyasi hədəflərə yönəlməsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu prosesdə lider kimi ortaya çıxması əhatəli şəkildə təsvir edilir. Orxan Vəliyev bu fəsildə 1905-1907-ci il Rusiya inqilabının fonunda formalaşan ictimai-siyasi prosesin dinamikasını təyin edən mətbuatın siyasi strukturun yaranmasında həll edici rol oynadığı fikrini Mirzə Fətəli Axundzadə və Əli bəy Hüseyzadənin davamçısı kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin fəaliyyəti ilə əsaslandırmağa çalışır. Müəllif haqlı olaraq Rəsulzadənin dilə praqmatik yanaşaraq xalq dilinin siyasiləşməli olduğu fikirlərinə, milli bir dilə sahib olmağın eyni zamanda tarix inşasındakı vacibliyinə də toxunur (səh.149). Həqiqətən də, Hüseynzadənin əksinə, Rəsulzadə Azərbaycan mətbuatında Osmanlı türkcəsinin istifadə edilməsinin millətləşmə prosesinə mane olduğu düşüncəsində idi. Odur ki, Rəsulzadə dilin bir dövlət, milli kimlik üçün açar olduğunu anlayır və dil dizaynını Azərbaycanla məhdudlaşdırmaqdaydı (səh.148). Dil həm də fikir birliyinin yaranmasının əsas mexanizmi rolunu oynayaraq milli hərəkatın romantik türkçülük və ya turançılıqdan ayrılaraq sərhədləri müəyyən bir millət düşüncəsinə doğru təkamül etməsini təmin etmişdir.
Rəsulzadənin ictimai siyasi fəaliyyəti, intellektual bazasına nəzər yetirdikdə ucqarlarda (və ya Orxan Vəliyevə görə “periferiyanın periferiyası”) axtarış içəriçəsində olan insan modeli ilə qarşılaşırıq. Bu səbəblə də Rəsulzadənin müxtəlif dövrlərdə fərqli ideologiyalara yaxınlığı, zamanla uzaqlaşması yadırğanmamalıdır. Rəsulzadənin gənclik illərindən başlayan ictimai-siyasi fəaliyyəti, ardınca Rusiya, İran və osmanlıdakı inqilabi prosesdə iştirakı fikirlərini daha da püxtələşdirərək Azərbaycan coğrafiyasının siyasiləşməsində böyük töhfə verməsinə səbəb olmuşdur. 1905-1907-ci il rus inqilabının təsiri ilə formalaşan azadlıq anlayışı muxtariyyət fikirlərinin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Muxtariyyət məfhumu Rusiya imperiyasındakı bütün millətlər arasında populyar olsa da, hər kəsdə eyni cür qarşılıq görmürdü. Bu fikrin intensivləşməsi ancaq 1917-ci il inqilabında sonra mümkün oldu. Bu dövrə qədər İran və Osmanlı inqilablarını da yaxından izləyən, bu və ya digər şəkildə iştirak edən Azərbaycanın ictimai-siyasi fəalları arasında Rəsulzadənin ön plana çıxması şərtləri düzgün dəyərləndirə bilmə bacarığı ilə bağlıdır. Bunun ən əyani göstəricisi isə quruluşundan bəri içərisində olduğu Müsavat partiyasını zamanla daha lokal maraqların təmsilçisinə çevirməsi və dövlətin yaranmasını təmin etməsidir. Beləliklə, siyasi hədəfin müəyyən edilməsinə görə C mərhələsində ön plana çıxan Rəsulzadə “Azərbaycan davasının” konsepsiyalaşmasında həll edici rol oynamışdır.
Orxan Vəliyevin “Azərbaycan Millətçiliyi” əsəri aid olduğu kateqoriya üçün vacib əsərlər siyahısına daxil edilməyə haqq qazanır. Həm akademik standartları sona qədər qoruduğuna, həm də metodoloji olaraq yeni fikir təqdim etdiyinə görə əsər gələcək tədqiqatlar üçün akutal olacaqdır. Lakin müəllifin də qeyd etdiyi kimi, əsər daha çox nəzəri intellektual izaha, şərhə əsaslandığı üçün (səh. 9) qaçılmaz anlaşılmazlıqlar, boşluqlar özünü göstərməkdədir. Müəllif Azərbaycanda millətin formalaşma ardıcıllığında dilin rolunu nəzəri olaraq əsaslandırmağa çalışsa da, Axundzadənin timsalında bunu təqdim etməkdə çətinlik çəkir. Belə ki, əsər boyunca Axunzadənin əlifba islahatçısı yoxsa, ana dilinin təmsilçisi olduğunu ayırd etmək olmur. “Kəmalüddövlə məktubları” əsərinin yazılma səbəbi kimi əlifba islahatı təklifinin rədd edilməsi olduğunu göstərsə də, Orxan Vəliyev əsərin orijinalının hansı dildə yazıldığını qeyd etmir. Azərbaycan dilində yazılan bu əsər fars və rus dillərinə tərcümə edilsə də, nəşr edilməsi ancaq 20-ci əsrdə baş verir. Axundzadənin ana dili kontekstində işlənilməsi ən vacib olan pyeslərinə isə, ümumiyyətlə, toxunulmur. Orijinalı Azərbaycan dili olan və Axundzadənin sağlığında nəşr edilən pyesləri həm də dəfələrlə səhnələşdirilmişdi. Yaşadığı dövrdə cəmiyyətdə daha çox qarşılıq görən bu əsərlərə nəzər yetirmədən Axundzadənin Azərbaycan mərkəzli fəaliyyəti dəyərləndirilə bilməz. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Axundzadənin əlifba islahatı Osmanlıdan İrana qədər geniş bir siyasi və dini coğrafiyanı əhatə etdiyi üçün Azərbaycan bu lahiyədə preferiyada qalmaqdaydı. Axundzadənin yaradıcılığının əsas ana xəttini təşkil edən dinin, xurafatın tənqidinə daha geniş coğrafiyada nəzər yetirən Orxan Vəliyev mikro çərçivədə cəmiyyət analizini nəzərdən qaçırır. Müsəlmanlardan (və ya azərbaycanlılardan) yana hər zaman naümid olan Axundzadənin ən böyük töhfəsi sayıla biləcək modern anlayışların Azərbaycan dilinə qazandırılması (səh. 72) haqqında əsaslı fikir ortaya qoya bilməyən Orxan Vəliyəv bunu klassik Qərb mənbələri ilə əvəz etməyə çalışdığı üçün iddiasını da əsaslandırmaqda çətinlik çəkir.
Müəllifin əsaslandıra bilmədiyi digər bir fikir isə Rusiya imperiyası tərkibində kapitalizm ilə tanışlığın müsəlman cəmiyyətində hakim olan din anlayışının zəifləməsinə və kimlik böhranının yaranmasına səbəb olmasıdır (səh.88). Ayrılıqda yüzlərlə məqalə və onlarla kitabın mövzusu olan kapitalizm ilə İslam arasındakı əlaqə və interaksiyanı bir neçə sətir ilə çatdırmaq mümkünsüzdür. Elə buna görə də Orxan Vəliyev irəli sürdüyü bu iddianı hansı kontekstə yerləşdirməli olduğunu müəyyənləşdirə bilmir. Fərqli mənbələr ard-arda sıralansa da, əsərin ana fikri olan dilin inkişafı ilə millətləşmə prosesi arasındakı əlaqəyə çox az toxunulur. Sadəcə üçüncü fəsildə Herder, Fixte və alman romantizimi kontekstində istinad edilən mənbələr dilin rolunu daha aydın başa düşməyə xidmət edir. Əli bəy Hüseynzadənin vətən anlayışını və dil problematikasını alman romantikası əsaslı zəminə oturtmağa çalışan Orxan Vəliyevin bununla Hüseynzadəni qorumağa çalışdığını da deyə bilərik. Bununla belə, yaşadığı dövrdə müasirləri tərəfindən bir mənalı qarşılanmayan Əli bəy Hüseynzadənin fikirlərini obyektiv şəkildə dəyərləndirməyə çalışmaqla da müəllif balansı saxlaya bilir.
Əsərin əvvəlində qeyd edildiyi kimi arxiv mərkəzli işləmək əvəzinə, intellektual şərhə, izaha (səh. 9) üstünlük verən Orxan Vəliyev müəyyən mənbələri nəzərdən qaçırır. Bunun nəticəsi olaraq da Cümhuriyyətin yaranmasına gedən yolda müəyyən hadisələr və mexanizmlərə toxunulmur. İlk olaraq, Rəsulzadənin İran Məşrutə İnqilabı prosesindəki fəaliyyətinin ötəri təqdim edilməsi qeyd olunmalıdır. Cümhuriyyətin qurucularının bir çoxunun əyani və ya qiyabi şəkildə iştirak, təbliğ və təqdir etdiyi İran inqilabı Rəsulzadə başda olmaqla dövrün liderlərlərinə qurtuluşun sadəcə “dünyapərəstlikdə” (səh.141) olduğunu göstərmişdi. Jurnalist kimi inqilabın fəaliyyətini işıqlandıran Rəsulzadə konstitusiya istəyən inqilabçıların məcburiyyətdən ruhanilər ilə əmakdaşlıq etməsinə, daha sonra isə ruhanilərin xəyanətinin (başda Şeyx Fəzlullah Nuri olmaqla) inqilabın məqsədlərini alt-üst etdiyinə şəxsən şahidlik etmişdi. Elə buna görə də İran inqilabının Xalq Cümhuriyyətinin sekulyar prinsiplərini müəyyən etməkdə həll edici rol oynadığını deyə bilərik. Türk akademik mühitində yazılan bu əsərdə Osmanlı inqilabının təsirinin daha çox qabardılması başa düşülən olsa da, İran inqilabının yaratdığı dinamikaya toxunmamaqla təqdim olunan fikirlərin bəziləri qaranlıq qalır. Əsərdə cavablandırılmadan üstündən keçilən məsələlərdən biri də cümhuriyyətin hüquqi mexanizminin institusionallaşmaması ilə əlaqəlidir. Müəllif istiqlal bəyannaməsindən bəhs edərkən Qərb klassiklərinə, bənzər mətnlərə istinad etsə də, daxildə hüquqi münasibətlərin yaranmasına və formalaşmasına enmir. Yerli dinamikanı təyin edən şərtləri müəyyən etmədən, Kantın legitimlik haqqında fikirlərinə istinad etməklə İstiqlal bəyannaməsi ilə millətin mövcudluğu arasında əlaqəni qurmaq niyyəti (əslində bunun üçün əsas da yoxdur) də anlaşılmazlığını saxlamaqdadır. Özünün də qeyd etdiyi kimi, Orxan Vəliyev bu əsərdə millətləşmə prosesini başa düşülən etmək (səh. 184) iddiasına yaxınlaşsa da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin millətçilik yoxsa modernləşmə prosesinin yaratdığı institusional dinamikanın yekun nəticəsi olmasını cavabsız saxlayır.
Ümumilikdə götürdükdə isə əsərin kifayət qədər faydalı, akademik standartlara cavab verən ciddi bir elmi iş olduğu qeyd edilməlidir. Bu cür həssas, bir o qədər də çətin mövzuya zaman ayırdığı üçün də Orxan Vəliyevi bir daha təqdir etmək lazımdır. Kitabı Azərbaycan oxuyucusuna qazandıran Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi, tərcüməçilər və redaksiya heyətinin əməyi alqışlanılmağa layiqdir. Bəzi orfoqrafik səhvlər, əcnəbi adların və məhfumların düzgün uyğunlaşdırılmaması xaricində (bunlar gələcək nəşrlərdə düzəldilə bilər) kitab kifayət qədər uğurlu alınıb.
