Harun Yılmaz – Sovet İttifaqi və 1930-cu İllərdə Azərbaycanda Milli Kimliyin Qurulması

Harun Yılmaz Routledge`də Mərkəzi Asiya Tədqiqat Forumunun redaktorudur. Oksford Universitetindən magistr və doktorluq dərəcələrinə sahibdir. Harvard Universiteti və Britaniya Akademiyasında tədqiqatçı olaraq fəaliyyət göstərmiş, eləcə də London Universitetində mühazirələr vermişdir. Tarix, siyasət, milli kimlik və siyasi təbliğat mövzularında regional mütəxəssisdir. Akademik yazıları Ukrayna, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanı əhatə etməkdədir. Mərkəzi Asiya səyahəti və İran inqilabı ilə bağlı nəşrləri vardır. Son fəaliyyəti “Sovet tarixçiliyində Milli Kimliklər: Stalin altında millətlərin yüksəlişi” kitabıdır.

Mövcud ədəbiyyatlar “türk” terminin “azərbaycanlı” ilə əvəz edilməsinin stalinist illərdə baş verdiyi söyləyir. Lakin bunun tam olaraq tarixi bəlli deyil. Bəzi yazarların fikrincə bu hadisə ilk dəfə 1917 inqilabına qoşulan yerli modernist bolşeviklərin arasında 1927-1931-ci illərdə baş vermişdir və “stalinist siyasət” və ya “Müsəlmanlara qarşı olan repressiya siyasəti” buna səbəb olaraq göstərilirdi.¹ Başqa baxış bucağına əsasən isə bu türklük kimliyini dəyişmək həm onların əcdadları ilə əlaqələrini itirməyə, həm də Türkiyə ilə əlaqələrinin azalmasına yönəlmişdi. Eyni zamanda isə “azərbaycanlı” kimliyi süni olaraq yaradılmış bir məfhumdur, daha geniş mənada isə bu “parçala-hökm sür” siyasətinin bir hissəsi idi hansı ki, bütün türk dilli millətlərə şamil edilmişdi.²  Bu yanaşma Moskvanın yeni siyasəti üzərində hesablanmışdı və Azərbaycanda da bunun idarə edilməsi Azərbaycan Kommunist Partiyasının sədri olan Mircəfər Bağırov tərəfindən həyata keçirildi. Əminliklə söyləmək olar ki, bu siyasət  Anadolu və Azərbaycandakı türk kimlikləri arasındakı fərqliliyi böyütmək üçün idi. Ancaq təkcə bu arqument niyə bu hadisələrin bolşeviklərin Bakıda gücə çevrilmələrindən 17 il sonra izah edə bilməz. Milyonlarla insanın həyatına qəsd edən 1937 və 1938-ci illərin böyük terrorları həlledici görsənsə də,belə ideoloji və siyasi dəyişikliyin səbəbi deyildir. Bu məqalənin məqsədi bolşeviklərin həmin illərdə belə bir riskli addım atmasının səbəblərini öyrənməkdir. Burada yuxarıdakı iddiaların əksinə olaraq türk kimliyindən azərbaycanlıya keçidin 1920 və 1937-ci illər aralığındakı siyasi və ideoloji dəyişikliklərin diktəsi ilə reallaşmasından bəhs ediləcək. Bu dəyişikliklər həm daxili, həm beynəlxalq məsələ idilər. Beynəlxalq tərəfdən İran və Türkiyədə millət-qurma siyasətləri Azərbaycandakı türk dilli titulyar millətin (titular nation) təsvirində yeni alternativ yaratmışdı. Əlavə olaraq 1934-cu ildən Sovetlər Birliyi ilə bu iki dövlətin münasibətlərinin korlanması Azərbaycanı Orta Şəqdəki “mayak”dan, xarici qüvvələrə qarşı “istehkam” mövqeyinə keçirmişdi. Daxili məsələ yönündən isə SSRİ tarixşünaslığının prioritetləri dəyişmişdi və yeni tarix paradiqması etnogenezin ilkəl (primordial) təsviri üçün daha güclü hekayələr tələb edirdi. Buna görə də 1937-ci il dəyişikliyi SSRİ, Almaniya, İran və Türkiyədəki dəyişikliklərin birlikdə yaratdığı nəticə sayıla bilər.

1870-1920-ci illərin xülasəsi:
19-cu əsrin sonlarında milli kimlik məsələsi yüksələn xətdə irəliləyən bir cərəyan olsa da, elə də məhşur bir konsepsiya halında deyildi. Bolşevik idarə etməsinə qədər rəqib ideologiyalar artıq həm tarixi Azərbaycan torpağı olan Araz çayının cənub hissəsini, həm də şimalda Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında olan türkdilli çoxluğa öz təsirini göstərmişdilər. Dillərinin türk-tatar olmasına baxmayaraq onların məzhəb olaraq şiə olması farslara bənzəmələrinə şərait yaratmışdı.³ Rusiya İmperiyasına aid olan rəsmi sənədlərdə və 1917-ci ildən öncəki mənbələrdə onlar (azərbaycanlılar) digər fars dillilərdən və imperiyadaki tatarlardan fərqləndirilə bilinmələri üçün “tatar”,“Qafqaz tatarları”,“Azərbaycan tatarları”,bəzən isə “İran tatarları” olaraq adlandırılırdı⁴. Buna səbəb isə rus dilində bütün bütün türk dillilərin tatar adlandırılması idi. Yerli insan üçün dini kimlik daha öncə gəlirdi, bu da milli kimliyə keçidi daha da çətinləşdirirdi. Bu səbəbdən də milli kimlik məsələsi Azərbaycan üçün daha anlaşılmaz idi və müzakirələrə səbəb olurdu⁵_. Axundzadə (1812-78)  Tbilisidə yaşayan publisist, yazar və intelektual biri olaraq həm azərbaycanlılar, həm də iranlıları millət qurucu olaraq görürdü. O, öz əcdadını türk və eyni zamanda İranı isə öz ata yurdu olaraq görürdü.⁶ Milli kimlik konsepsiyasına aid olan müasir konstruktiv məsələlər ortaya çıxdıqdan sonra bu məsələ daha da aydın olmağa başlamışdı. Məsələn, Həsən bəy Zərdabi (1837-1907) və onun Əkinçi qəzeti (1875-77) türklük kimliyini məsələsini gündəmə gətirməyə çalışırdı amma hələ də bu az bir hissənin fikrində idi. Onun ardıcılları olan yeni nəsil isə türklük kimliyini açıq şəkildə təbliğ etməyə başlamışdı. Əli bəy Hüseynzadə (1864-1941) və onun nəşr etdiyi Həyat qəzeti, azərbaycanlıları türk olaraq qələmə alırdı. Üç xüsusi məsələ: 1905-ci il Rusiya inqilabı və onu izləyən ermənilərlə olan etnik-dini qarşı durmalar; 1906-cı il İran konsitusiya inqilabı və 1908-ci il Gənc Türklərin inqilabı Osmanlıda olduğu kimi Azərbaycanda da pantürkizm məsələlərinin yüksəlməsinə səbəb oldu.  Azərbaycanda olan pantürkistlər türk olan soylarına aid olan məsələləri vurğulayırdılar. Lakin türklük məsələsi Osmanlı türkləri ilə olan əlaqələri necə yaratmalı olduğu barədə suallar doğururdu. Əli bəy Hüseynzadə idarə edicisi olduğu digər bir dərgi (“Füyüzat”) vasitəsiylə Osmanlı və Azərbaycan türklərinin Oğuz türklərindən gəlməsini önə sürərək aradakı fərqin çox kiçik olmasını söyləyirdi. O, Osmanlı türkləri ilə bir dövlət kimi birləşməyi də önə sürürdü. Məmməd Əmin Rəsulzadənin redaktoru olduğu “Açıq Söz” dərgisi də həmçinin türklük məsələsini qabardırdı. Lakin azəriçilərin yazarları Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə və onun “Molla Nəsrəddin” jurnalı fars qarışımından sonra “azərbaycanlı” kimliyinin Osmanlıdan ayrı olaraq tək başına yüksəlməli olduğunu söyləyirdi. Eyni zamanda Bakıda olan İran azərbaycanlıları da öz fəaliyyətlərindən qalmırdılar, onlar bu etno-linqvistik kimliyə qarşı idilər və bu səbəbdən də İran kimliyinin gücündən də yararlanaraq farsca danışmayan kəsimi belə bütöv fars kimliyi altında birləşdirməyə çalışdıqları⁷ “Azərbaycan, Joz-e la-yanfakk-e İran”ı dərc etməyə başlamışdılar.

28 may 1918-ci ildə Osmanlı hərbi qüvvələrinin də dəstəyi ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası yaradıldı. Cumhuriyyətin idarə ediciləri rus müstəmləkəsi olmamaq üçün tatar kimliyindən imtina etmişdilər. Əvəzində onlar Qafqazın cənub-şərqində yaşayan türk dilli müsəlmanları türk olaraq adlandırmağa başladılar. Doğma dillərində isə geniş mənada özlərini Azərbaycan türkü və ya sadəcə türk olaraq adlandırmağa başlamışdılar. Bəzi hallarda isə Cumhuriyyət rəsmiləri sözü gedən insanları adlandırmaq üçün müsəlman adından da istifadə edirdilər çünki xalqın əksəriyyəti özünü dini kimliyinə görə fərqləndirirdi. Qonşu İran isə AXC-in istifadə etdiyi Azərbaycan adını heç də xoş qarşılamamışdı. Səbəb isə ərazi olaraq öz tabeçiliklərində olan ərazilərə də işarə idi. Bu səbəbdən də Bakıdakı səlahiyyətli şəxslər bu sözü Transqafqaziya sözü ilə birlikdə işlədirdi⁸. Bütün bu ziddiyətli addımlar dönəminin tələblərinə uyğun olaraq təbii bir hadisəydi çünki türklər, iranlılar və azərbaycanlılar hər biri öz etnik kimliklərinin axtarışında idilər. Növbəti 20 illik dövr dövlət dəstəkli quruluşa malik milli kimliklər dönəmi olmağa başladı. Əgər bir dəfə milli dövlət qurulub və idarə edilməyə başladısa, onlar başqa təsvirlərə qarşı vuruşduqları müddətdə öz millətçilik formalarını yaymağa başlayırlar.

1920-ci ilin aprel ayında Qırmızı Ordu Bakıya daxil olduqdan sonra da bolşeviklər öncəki millətçi hökümətin tanımladığı türk kimliyini qəbul edərək rus dilində də titulyar milləti belə adlandırmağa başladı. Azərbaycan adı ərazinin və respublikanın adı olaraq saxlanıldı. Bəs sonrakı mərhələdə hansı hadisələr baş verdi ki, bolşeviklər türk adını azərbaycanlı adına dəyişməyə məcbur qaldı? Növbəti hissədə bolşeviklərin 1937-ci ildə atdığı inanılmaz addımları müzakirə ediləcək.

Qonşularla münasibətlər:

1920-ci illərdə Sovet rejimi Azərbaycanı müasirlik modeli və inkişaf örnəyi kimi İran və Türkiyəlilərə göstərmək qərarına gəlmişdi. Əgər Ukrayna Sovet Rusiyasının qərb sərhədlərində zirvə idisə, eyni rolu Azərbaycan cənub sərhədlərində daşıyırdı⁹. Bu səbəbdən 1920-ci ildən öncə Türk Kommunist Partiyası da Bakıda qurulmuşdu. Həmçinin Bolşeviklərin müstəmləkə və yarı-müstəmləkə olan Asiya ölkələrindən olan 1800-dən çox dövlət rəsmiləri üçün yaratdığı Şərq Konqresi üçün də Bakı təbii bir seçim halına gəlmişdi. 1926-cı ildə Sovet rəsmiləri ilk dəfə Türkoloji Konqresi keçirməyə qərar alanda da yenidən seçilmiş mərkəz Bakı idi.¹⁰  Bakıda bütün bu müasirləşmə prosesləri davam etdiyi müddətcə Azərbaycan bolşevikləri Türkiyə və İrandakılarla müqayisədə hallarından məmnun idilər. ¹¹ Bütün bu müqayisələrə baxmayaraq ilk 15 ildə Sovet-Türkiyə və Sovet-İran əlaqələri pozitiv yöndə inkişaf edirdi. ¹²

Dəyişilmiş siyasətin ilk addımları 1934-cü ildə Levon Mixayiloviç Karaxaniyanın Sovet nümayəndəsi kimi Ankaraya yollanılmasından sonra başladı.¹³ Bu qərar Türkiyə höküməti tərəfindən Sovet-türk əlaqələrinin artıq dəyərdən düşməsi kimi qiymətləndirilməyə başladı. Erməni kimliyi və qıcıqlandırıcı tərzinə əlavə olaraq Karaxaniyan 1918-ci ildə baş tutan Brest-Litovsk sülh danışıqlarında Sovet nümayəndə üzvlərindən biri olmaqla bərabər Osmanlı diplomatlarının yaddaşına da pis xatirələrlə həkk olunmuşdu.¹⁴  Eyni zamanda Avropada ola biləcək hərbi qarşıdurmaları öncədən hiss edərək Stalin Türkiyə ilə hər hansı bir birliyi lazımsız bir iş kimi görməyə başlamışdı¹⁵. 1932-ci ildə Millətlər Liqasına daxil olduqdan sonra Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyində də Sovet İttifaqı öz vacibliyini itirmişdi.¹⁶ Növbəti 3 ildə müxtəlif səbəblərdən Sovet İttifaqı və Türkiyə arasında olan uçurum biraz da böyüməyə başlamışdı.¹⁷ Bu inamsızlıqlar kuliminasiya nöqtəsinə 1937-ci ildə bütün Sovet İttifaqının kommunist partiyalarının məşhur fevral-mart plenar iclasında AKP-in (Azərbaycan Komunist partiyası) birinci katibi Bağırovun çıxışı ilə çatdı. Bağırov öz çıxışında Türkiyənin Sovet İttifaqı daxilində türk millətlərinin azadlığını dəstəklədiyini və Ankaranın Türkiyənin öncül olacağı pantürkist dövlət yaratmaq istədiyini qeyd edirdi. Aydındır ki, Stalinin təlimatı olmadan AKP-in birinci katibi plenar iclasda bu sözləri ifadə edə bilməzdi.¹⁸  O, bu çıxışını 1937 və 1938-ci ildə böyük terror hadisələri baş verərkən minlərlə Sovet vətəndaşları pantürkist və həmçinin Türkiyənin gizli agenti adı ilə edam olunarkən söyləmişdir.

Sovetlər Birliyi ilə İran arasındakı əlaqələr də həmin ərəfələrdə elə də yaxşılaşmağa doğru getmirdi. 1920-ci illərdə İranın xarici siyasətdə əsas hədəfi güclü xarici iqtisadi qüvvələri zəiflətmək və daha detallı demiş olsaq Britaniyanın üstünlük təşkil edən iqtisadi gücünü sıxışdırılıb çıxarmaq idi.  Bu minvalla 1926-cı ildən 1932-ci ilə qədər Pəhləvi hakimiyyətinin xüsusi qüdrətə sahib olan Ədliyyə naziri olan Abdulhüseyn Teymurtaş Sovet höküməti, Amerika Birləşmiş Ştatları və Almaniya ilə olan iqtisadi əlaqələrini bərkitmək üçün yeni xarici siyasi xətti idarə edirdi. 1927-ci ildən etibarən, İran Almanya iqtisadiyyatının burada genişlənməsini xoş qarşılamağa başlamışdı və eləcə də iki ölkə arasındakı əlaqələr intensivləşdi. Veymar Respublikası ilə Sovetlər Birliyi arasında ciddi hərarət olmadığı müddətcə Sovet rejimi İranda olan bu iqtisadi artımın elə də əleyhinə deyildi. Sovet perspektivinə əsasən, Almaniya onların bu coğrafiyada britaniyalılarla rəqabət apara bilməsi üçün bir imkan kimi görünürdü. Nə zaman ki, Nazi hakimiyyəti güclənməyə başladı, Sovet rejiminin də Almaniyanın İran iqtisadiyyatındakı aktivliyinə baxış bucağı dəyişdi. 1933-cü il sonrasında Rza Şah alman ekspert və sərmayeçilərini Sovet və Britaniyanın İran iqtisadiyyatı üzərindəki dominantlığını aradan qaldıra bilmələri ümidi ilə İrana dəvət etdi.¹⁹ 1930-cu illərin 2-ci yarsından başlayaraq Moskvanın Sovet Birliyinin qərb sərhədlərində almanların idarə etdiyi bir birliyin qaçınılmaz olduğu hiss etməsi nəticəsində qorxuları artmağa başlamışdı. Sovet rejimi artıq İran iqtisadiyyatına yüklü miqdarda olan Alman investisiyaları və həmçinin 2 dövlət arasındakı diplomatik əlaqələrin yüksəlməsini, sözü gedən ölkənin faşist rejimininin təsiri altına düşməsi kimi dəyərləndirirdi.  İqtisadi maraqlar səbəbindən artıq İran Almaniyanı Sovetlər Birliyindən daha üstün tutmağa başlamışdı və iranlılar artıq Sovetlərə daha da neqativ yanaşmağa başlamışdı.²⁰  İran və Sovet Birliyi arasında artan bu hərarət səbəbindən Sovet tərəfi öz ölkələrindən bütün İran subyektlərini çıxartdı. Sovetlərin cənub qonşuları ilə aralarında olan bu uçurum böyüdüyü dönəmdə İran ilə Türkiyə yaxınlaşmağa başlamışdı. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, Rza şah 1934-cü ildə öz hakimiyyəti dönəmində ilk və tək dövlət səfərini Türkiyəyə etmişdir. Sonunda 1937-ci ildə Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstan arasında Sədabad sülh kontraktı imzalandı. Sovetlər Birliyinin Türkiyə və İranla əlaqələri pisləşdiyi müddətdə Azərbaycan yenidən Orta Şərqin “istehkam”ı rolunu oynamağa başladı. Aydındır ki, Azərbaycanın xarici siyasəti məsələsində Sovetlərin fərqli mövqe tutması türklükdən azərbaycanlı kimliyinə dramatik keçidin yeganə səbəbi sayıla bilməz.  Əlavə olaraq, Türkiyə və İranda olan millət yaratma siyasətinin Azərbaycanla olan etno-linqvistik, dini və kültürəl yaxınlığı da vacib fakt kimi nəzərə alınmalıdır. Sovetlər Birliyi və onun Yaxın Şərqdəki qonşuları arasındaki ixtilafların böyüdüyü bir zamanda Türkiyə və İranda millətçilik rəsmi ideologiya halına gəlmişdi və Sovet Azərbaycanında milli kimliyin yenidən qurulmasına yön verirdi.

Türkiyə və İranda homogen milli kimliyin formalaşdırılması:

Osmanlı imperiyasının 1-ci dünya müharibəsindəki məğlubiyyətinin ardınca imperiyanın dağılması nəticəsində yaranan Türkiyə Respublikası pantürkist ideyalardan daha uzaq bir siyasət seçdi.²¹ 1930-cu illərdə pantürkizm əleyhinə siyasət davam edirdi və pantürkist qrupların və nəşrlərin bir-birinin ardınca bağlanılması da sürətlənirdi.²² Türkiyə milli dövlət modeli türklərin yeganə müasir vətəni prinsipi üzərində inşa edilmişdi^. Türkiyə sərhədləri daxilində olan bu dar çərçivəli türk milliyətçiliyi yeni yaranmış Türkiyə Respublikasının ideoloji sütunu halına gəlmişdi.²³ 1930-cu illərdə respublika bütün cəmiyyəti əhatə edən kültür və türk milli kimliyini yaratmaq məsələsində daha aktiv hala gəlmişdi.²⁴  Növbəti illər ərzində, Türkiyə dövlətinin məqsədi praktiki və institutlar vasitəsiylə cəmiyyəti milliləşdirmək idi. Bütün bu addımlara fokuslanmaq 10-16 may 1931-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyət Xalq Partiyasının 3-cü konqresinin iclasından sonra başlamışdı.²⁵ Lakin Türkiyədə türk milli kimliyinin yaradılması Azərbaycan türkləri üçün problemlər yaratdı. Həm Azərbaycanda, həm Türkiyədə insanlar öz ana dillərini “türk dili” olaraq müəyyən edirdi. Geniş anlamda türk sözü rus dilindəki “Tiurk” (Ту́рк)  sözüylə ekvivalent dərəcədə istifadə edilirdi. Türk sözü dar anlamda istifadə edildikdə isə Türkiyənin titulyar millətilə əlaqədar olması və öz növbəsində “türk” sözünün geniş anlamda istifadəsindəki türklükdən daha çox türkiyəliliyi bildirməsi nəzərdə tutulurdu. Qazax və özbəklər kimi azərbaycanlılarda türk dilli olmalarına baxmayaraq Türkiyənin türk kimliyinə aid deyildilər və türk sözü beləcə çox qarışıq termin idi. Biz bu haqda məlumatları Sovetlər Birliyində, Azərbaycanın milli kimlik məsələsiylə bağlı olan tarixi və dilçilik faktorlarını araşdıran Zifel’dt-Simumiagi (1889–1939) hesabat məruzəsində də görə bilərik. Onun 1937-ci ilin yayında, AKP-in mərkəzi komitəsinin məktəb və elmi sahəsi üzrə idarəsinə yazdığı məruzəsinin bir nüsxəsi də Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi Mircəfər Bağırovda mövcud idi. Xülasə, onun məruzəsində də bildirdiyi kimi Türkiyənin millət-qurma (nation-building) siyasəti ilə yaxından tanış olması və Türkiyənin qısa izahı ilə icmalı belə idi:

“Türkiyənin köhnə sultanları və türk termini “təhsilsiz”,“yoxsul”,“idarə edilə bilməyən” kimi anıldığı halda, tam tərsi osmanlı kimliyi isə daha fəxrlə ifadə olunurdu. Türk kimliyinin dəyişdirilməsi Xəlifə-Sultanlıq məsələsinin devrilməsi ilə əlaqələnmişdi, respublikanın elanı, Balkan–Anadolu türklərinin birləşdirilməsi(1908-1920), qədim hakim Osmanlı adından imtina və türk adının milli ad kimi legitimləşdirilməsiylə baş vermişdi. Məhz elə bu səbəbə görə türk olaraq Balkan-Anadolu türklərini adlandırmaq lazım idi və inqilabdan əvvəlki dövrdə Osmanlı termini türkləri adlandırmaq üçün işlədilirdi. Lakin osmanlıçılar termini yalnız azərbaycanlı milləti və onun dilini kimliksizləşdirməyə çalışanlar tərəfindən onları(azərbaycanlılara) yad olan köhnə və yeni türk normalarına tabe etmək üçün işlədilirdi” ²⁶.

Mümkün çıxış yollarından biri etno-linqvistik türk terminini və türklüyü (Turkicness) Azərbaycan kimliyindən uzaqlaşdırmaq olardı. Lakin türk elementlərini kimlikdən uzaqlaşdırmaq eyni zamanda xalqın rahatlıqla Tehran tərəfindən təbliğ edilən İran kimliyinə sığınmağına səbəb ola bilərdi. 1930-cu illərdə Türkiyə milli dövlətində milli kimiyin “türklüyə” çevrilməsini və eyni zamanda Rza şahın İranda millət yaratma prosesləri Azərbaycan türkləri üçün problemlər yaratdı. Tayfa birliklərini və seperatist qüvvələrin üsyanlarını yatırdıqdan sonra Rza Şah mərkəzləşmiş hakimiyyət və ərazi birliyini İranda bərpa edə bildi. Bu mərkəzləşmə və millət yaratma programı siyasi nitqlər və kültürəl layihələr vasitəsilə həyata keçirildi. Ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlaya bilmək üçün dövlət fərqli növ milli kültürlər arasında körpülər yaradaraq onları təkcinsləşdirməyə çalışdı. Bu addım coğrafi birlik yaratmaq, vətənpərvərlik anlayışının paylaşılması, tarix və mifologiya, eləcə də fars dilinin dominantlığı üzərində mərkəzləşdi. Milli tarix və kimlik fars dili və İran tarixi üzərində qurulmuşdu.²⁷ Pəhləvi hakimiyyəti qədim keçmişi millət-qurmanın bir hissəsi kimi və həmçinin milli kimliyi möhkəmləndirmək üçün istifadə etdi.²⁸   Qocaman siyasətçi və tarixçi Hasan Pirniya 3 cildlik “Qədim İran tarixi” kitabını da arilərin üstünlüyü  üzərində yazmışdı və neo-Əhəməni arxitekturası da ictimai binalarda istifadə edilirdi. Qısası İran rəsmiləri və öncül yazarları İran millətində arilərin üstünlüyünə tam inanırdılar və milliyətçi bir tarix yazmaqla keçmişi yaratdılar, eyni zamanda arxitekturalardan da istifadə edərək parlaq bir milli məkan hissini (national spatial sense) yaratdılar. Növbəti illərdə millət yaratma siyasəti biraz da sürətləndi. 1934 və 1935-ci illərdə beynəlxalq zəmində Persiya adı İran adı ilə əvəz edilmişdi. İran–arilərin vətəni olaraq bilinməkdəydi və onlar bütün müasir iranlıların ortaq əcdadı idi.

İrandakı millət yaratma siyasəti Azərbaycan üçün də vacib idi çünki, tarixi Azərbaycan və Azərbaycan xalqının böyük əksəriyyəti İran sərhədləri daxilində yaşamışdır. Müxtəlif səbəblərdən Araz çayının cənub sahillərindəki tarixi Azərbaycan torpaqları da yeni İran milli kimliyinin və tarixinin ayrılmaz bir parçasına çevrilmişdi. Orta əsrlərdə tarixi Azərbaycan regionu türk İran dövlətləri üçün mərkəz hesab edilirdi. Regionun vacib şəhərlərindən olan Təbriz İran dövlətlərinin də paytaxtı olmuşdu. Osmanlı və Rusiya ordularının istilaları zamanı da istinadgaha çevrilən bu tarixi Azərbaycan torpağı uydurma İran sərhədləri daxilində birləşdirildi. Sözügedən ərazi (Təbriz) ölkədə 1890-1905 illəri ərzində qonşu ölkələrdə baş verən islahat və inqilablara daha duyarlı olan ərazi olmasına görə fərqlənirdi, eləcə də 1906-cı il İran Məşrutə İnqilabının da dayaq nöqtəsi olmuşdu.³⁰  Buna görə də, İranın millət qurma proqamı üçün Azərbaycan bölgələri xüsusi önəm daşıyırdı. Rəsmilərin fikirlərinə əsasən, bütün iranlılar ari irqindən idi və həmçinin türk dilli azərbaycanlılar da bu ailənin bir parçası idi. Amma tarixin müvəffəqiyyətsiz dönəmlərində onlar türkləşdirilmişdilər. İranın öndə gedən ideoloqlarından olan Əhməd Kəsrəvi (1890-1946) azərbaycanlı kimliyinin iranlı olması nəzəriyyəsini daha aydın izah etdi. Kəsrəvi İranın türk dilli Azərbaycan vilayətindən olan dilçi, tarixçi və reformçu idi. O, öz siyasi görüşlərində İranın müasirləşdirilməsi və həmçinin fars dilinin reformasiyasını, sadələşdirilməsini vurğulayırdı. Eyni zamanda fars dilindən ərəb, qərb və türk sözlərinin təmizlənməsinin İran milli dövlət strukturlarının öhdəliyə almasını söyləyirdi. O, milli dil ilə milli dövlət arasındakı əlaqənin bariz olmasından xəbərdar idi, elə məhz bu səbəbdən idi ki, onun üçün fars dilinin bütün İran üçün birləşmiş bir dil halına gəlməsi ən vacib məsələlərdən idi. Kəsrəviyə görə azərbaycanlıların əsl dili yerli İran dili olan və farsca ilə əlaqəli olan azəri dili idi. Bu dil regionun türkləşdirilməsindən sonra yoxa çıxmışdı, lakin öz izlərini Xalxalda (İran) davam etdirməkdəydi.³¹ 

Sovetlər Birliyindəki yerli faktorları söyləməkdən öncə Türkiyədəki və İrandakı bəzi çevrələrin Almaniyaya olan xüsusi rəğbəti də öz yerində vurğulanmalıdır. 20-ci əsrin ilk 10 illiklərində həm Türkiyə, həm də İran xarici işğalçılardan, viran olmaqdan və yerli konfliktlərdən əziyyət çəkdiyinə görə xüsusi olaraq mərkəzləşməyə, sabitliyə və islahatlara həvəsli idi. Türkiyə və İran Almaniyada, İtaliyada və Yaponiyada olan faşist rejimlərinə, xüsusilə də birliklərinə, müstəqilliklərinə və millətçi dinamikliklərinə bir növ heyran qalmışdılar.Tərs tərəfdə isə Britaniyanın və Fransanın demokratikləşməsi, İran və Türkiyəyə milli azadlıqlarının qədim imperial düşməni olan bu ölkələrin çürüməsi kimi görünürdü.³²  Nordik-arian irqi teoriyaları Avropada nüfuz qazandığı zamanlarda təbii olaraq Nasist Almaniya ideologiyasına çevrildi və İrandakı ari irqi məsələsini də bir növ yüksəltmiş oldu. 1930-cu illərin ikinci yarısında İran-Almaniya əlaqələri nəinki iqtisadi zəmində, həmçinin qədim tarixi əcdadların ortaq olması sahəsində də da inkişaf etmişdi.³³

Sonda onu demək olar ki, 1930-cu illərin ikinci yarısında olan vəziyyət ilə 1920-ci illərdəki vəziyyət arasında çox fərqlər varıydı. İndi onlar ideoloji və geosiyasi çətinliklərlə üzləşdikdiklərindən dolayı Azərbaycan üçün yeni bir hekayə və milli kimlik yaratmaq məcburiyyətində idilər.

Yerli Hərəkətlilik:

Sovet daxili yerli amillər də türk kimliyindən azərbaycanlıya keçid olunması üçün xüsusi vacib rol oynayırdılar. 1920-ci illərdə Sovet tarixinin yazılmasına öncülük edənlərdən biri məşhur orientalist və dilçi Nikolay Marr idi. Marrın fikirlərinə əsasən, etnogenez faktoru elə də önəmli faktor sayılmırdı çünki o düşünürdü ki, müasir dillər və müasir insanlar tarixən müxtəlif millətlərin əcdadlarının qarışımından əmələ gəlmişdir. Marrın tədbirincə, kimliklər iqtisadi sistemin və istehsalatın bir növ fəaliyyətidir. Çoxlu əsrlər boyunca sosial-iqtisadi faktora əsasən eyni əhali verilmiş ərazidə birdən çox ento-linqvistik kimliyə keçid almışdır. Bu səbəbdən “vətən”,“ilkin insanlar” və “ilkin dillər” kimi bir çox konsepsiyalar millət qurucu olan adamlar tərəfindən imtina edilmişdir. Lakin 1930-cu illərdə Nikolay Marr tərzində ümumbəşəri tarix yazmaq tərzi etnik-mərkəzləşmiş bir formaya sürətlə keçid aldı.³⁴ Etnogenez və milli tarix məsələsi Sovetlərdə Azərbaycan titulyar millət üçün problemli hala çevrilmişdi. 1936-cı ildən sonra tarix və arxeologiya təhsilində marrist düşüncə tərzi öz ağırlığını itirmişdi.³⁶  Etnik mənsubiyyət artıq  müasir etibarlı və statik mənbə hesab edilməyə başlamışdı, arxeoloji kültür və müasir etnik qruplar arasındaki əlaqələr də bərpa edilmişdi.³⁷ Tarixçilər, arxeoloqlar və etnoqraflar artıq hər respublikanın yerli vətəndaşlarının-bu ərazilərin sahibi olmuş qədimi insanların nəvələri olmasını sübüt etməliydi.³⁸

Sovetlər Birliyinin tarixinin yazılması da digər vacib dəyişikliklərdən biri də tarixçilikdə pokrovskiçi məktəbinin ləğv edilməsi idi. M.N Pokrovski (1868-1932) 1917 inqilabından öncə Rusiya tarixində marksizmin izah edilməsinə görə xüsusi məşhurluğa sahib tarixçilərdən biri idi.1920-ci illərdə (qeyd: həmin ərəfədə Pokrovski Bolşevik rejimin baş tarixçisi olur) o və onun ardıcılları marksist sxemə (hansı ki, siniflər (və siniflərarası konfliktlər) bütün hekayələrin əsas təmsilçisi idi) uyğun olaraq əvvəlki milli və imperial hekayələri yenidən qurmağa çalışdılar. Pokrovski millətin gözündə mərkəz nöqtəsi kimi təsvir olunan dövlət timsalında olan institusional strukturların rolunu azaltdı.³⁹ Pokrovskiçi tarix yazımı tacir kapitalizmi, işçi siniflərin qalxması, sinfi mübarizələr və Sovetlər Birliyindəki rus və qeyri-rus millətlərin tarixindəki alman kəndli müharibələrinin analogiyası haqqında maraqlanırdı. 1934-cü ildən etibarən pokrovskiçi eranın prioritetləri və konseptləri tarix fənnindən silindi.⁴⁰  Tarixin yeni xətti trayektoriyası qədimdən Stalinin 1936 konstitusiyasına qədər olan ardıcıl dövlətlərin formalaşmasını izlədi. Yenidən üzə çıxan milli tarixlər millətlərin qədim köklərini, qızıl çağlarını və milli tarixi qəhrəmanlarını müəyyən etməli idi. Tarixdəki bu dəyişimlərin izahları bu essenin əhatə dairəsində olmasa da, ideoloji qarşıdurmaya və savaş propaqandasına vadar edən nasist qanunu önəmli rol oynadı. Tarix yazımındakı bu dəyişimlərin vacib nöqtəsi odur ki, onlar Sovet Birliyindəki milli kimliklər üçün kortəbii və qədim hekayələr tələb edirdilər.

Millətin qədim köklərinin tapılması:

Çağdaş dilçiliyə dair sübutlar Azərbaycan titulyar millətinin etnogenezinin eləcə də milli tarixinin türk kimliyi üzərində yarandığını izah edə bilsə də, türk kimliyi həll edə biləcəyi problemdən daha çox başqa problem yaradardı. Digər türkdilli xalqların milli tarixlərində olduğu kimi, türk kimliyi Azərbaycan milli tarixi üçün dilemmaya səbəb olur çünki ərazinin son türkləşməsi on bir və on üçüncü əsrlər arasında baş vermişdi⁴¹. Türk xalqlarının bu problemini rus tarixçi Şnirelman tatar-çuvaş tarixi əsasında cəmləşdirir:

“Qəbul edilmiş yerli mənşə ərazi iddiaları üçün təməl kimi də istifadə edilir və əksər insanların düşüncəsinə görə dil kültürlə sıx bağlı olduğu üçün qədim kökləri olan dil fəxr hissi oyadır…Türk dilləri Volqa ərazisinin yerli dili deyil və o başqa haradansa gəlib. Beləliklə, seçim edilməli idi: ya yerli mənşə və dil dəyişimi, ya da orijinal türk dili və yerli olmayan mənşə.”⁴²

Başqa sözlə, türk etnogenezi on birinci əsrdən sonra indiki ərazi üçün qanuni iddia təmin edə bilərdi. Elə buna görə də, türk kökləri məsələsi respublikanın titulyar millətinin əraziyə  ilkəl(primordial) iddialarına ciddi şəkildə əngəl törədə bilərdi.

Bu məsələ tarixdən öncəki və qədim vaxtlara dair milli iddiaların vacib məsələyə çevrildiyini bizə bir regional faktor kimi təqdim edir. Milli tarix yazmanın yeni Sovet siyasətinə uyğun olaraq, Gürcüstan və Ermənistan kimi Transqafqazın digər titulyar millətləri də həmçinin öz milli hekayələrini düzəltmə prosesində idilər. Azərbaycan türklərindən fərqli olaraq, gürcülər və ermənilər öz müasir milli kimliklərini qədim İberiya və Urartu xalqları ilə asanlıqla bağlaya bildilər çünki hər ikisinin qələbələr və fəlakətlər kimi tarixi hadisələri və əfsanələri olan uzun keçmişləri var idi. Əlavə olaraq, Gürcüstan və Ermənistandakı kral məhkəmələrinin və mütəmadi dünyəvi siyasətlərin yoxluğu beşinci əsrdən mövcud olan dini qurumlar tərəfindən dolduruldu.⁴³ Ermənistan və Gürcüstanın bu xüsusiyyətləri Zaqafqaziyada ciddi siyasi təsirləri olan tarazsızlıq yaratdı. Azərbaycanın türk milləti on birinci əsrdə üzə çıxan, sonradan gələn və ya hətta ərazinin işğalçısı kimi göründü, onun iki qonşusu ərazinin yerli sakinləri olmalarına görə fəxr edə bildilər. İyirminci əsrin ilk iki onilliyində Zaqafqaziya etnik təmizləmə və deportasiyalar ilə nəticələnən ardıcıl etnik və dini savaşların şahidi oldu. Bolşevik idarəçiliyinin qurulmasından sonra region barışıq prosesində idi.⁴⁴  Yaxın keçmişin qanlı xatirələri insanların düşüncəsində tamam təzə idi. Bir tərəfi sonradan gələn-işğalçı kimi, digərini qədim sakinlər kimi təqdim etməklə, inkişaf edən milli tarixlər sonrakı etnik təzyiqlər və ərazi iddiaları üçün bəhanə təmin edə bildi. Bolşeviklər üçün bu ən arzuolunmaz vəziyyət idi. Onlar öz modernist proyektlərini həyata keçirmək üçün kimliklər arasında balans qurmalı və regionda sülhü təmin etməli idilər. Əslində, müxtəlif bolşevik liderlər regiondakı sabitliyi və millətlərarası sülhün vacibliyini vurğulayırdılar.⁴⁵ Azərbaycanın türkdilli xalqının etnogenezi və qədim tarixi ermənilər və gürcülərlə yanaşı onların da yerli xalq olduqları iddiasını irəli sürməyə imkan verən şəkildə qurulmalı idi. Azərbaycanlı kimliyini Azərbaycan SSR-dəki tarix öncəsi arxeoloji kültürlərlə bağlamaq üçün hekayələrdən türk etno-linqvistik kimliyi silinməli idi.

1937 və 1938-ci illərin Böyük Terroruna (Repressiya) qədər Azərbaycandakı türkdilli əksəriyyətin etnogenez haqqında fikir birliyi yox idi. Təmizləməyə qədər akademik çevrədə iki yanaşma mövcud idi. Bir tərəfdən, milli tarixin etno-linqvistik təfsirini dəstəkləyən alimlər qrupu var idi. Onlar babalarının Azərbaycanda nisbətən gec məskunlaşdığı tezisini qəbul etmişdilər. Bu alimlər iddia edirdilər ki, on birinci əsrdən on üçüncü əsrə qədər indiki Azərbaycan SSR ərazilərinin türkləşməsi ərzində köçəri türk qəbilələrinin axını yüksək olması səbəbi ilə idi ki, onlar tezliklə əksəriyyəti idarə etməyə başladı və kültürəl dominantlıq yaratdılar. Bu tarixçilərə görə, azərbaycanlıların kökləri onların türk keçmişinə gedib çıxır. Buna görə də, Azərbaycandakı türk xalqının ilk dövləti kimi Səlcuq İmperiyası xüsusi vurğulanırdı. Bu qrupun məşhur tarixçi və dilçiləri Qubaydullin (1887-1937?), Çobanzadə (1893-1937), Xuluflu (1894-1937) idi.⁴⁶ Onu da qeyd etməliyik ki, hər üç fiqur türk millətlərinin tarixində və ədəbiyyatında ekspert idilər.⁴⁷ Onlar hiss edirdilər ki, bu türk tərəfdarı yanaşma kimlik məsələsinin həlli ola bilər.

Halbuki, Türkiyənin 1930-cu illərdəki siyasi mövqeləri Azərbaycanın milli türk tərəfdarı tarixşünaslığı üçün əlavə problemlərə səbəb oldu. Ankaradakı hökümətin pantürkistləri müdafiə etmədiyinə baxmayaraq Türkiyənin millət quruculuğu siyasəti türk terminini xüsusi milli kimliyə çevirdi və Səlcuqlar da daxil olmaqla, keçmişin əksər fiqur və olaylarını milli hekayədə birləşdirdi. Əgər Azərbaycan türklərinin milli tarixi türk keçmişinə əsaslansaydı, Azərbaycan tarixi yeni Ankara istehsalı türk hekayəsini məhv edə bilərdi. 1932-ci il Ukraynadakı böhranı izləməklə görə bilərik ki, sərhəddin o tərəfindəki milli hekayədə ortaq izlərin tapılması Sovet dövləti üçün arzuolunmaz idi.⁴⁸  Üstəlik, Sovet liderləri fərz edirdilər ki, diaspora milliyyəti Sovet milləti kimi “yenidən ixtira” oluna bilməz, çünki digər dövlətlərin milli şüuru formalaşdıran tarix və adətlər üzərində nəzarəti var.⁴⁹

1937-ci ilə qədər digər qrup alimlər türk tərəfdarı qrupla eyni vaxtda mövcud idi. Bu alimlər əsasən Azərbaycandakı əhalinin yerli təbiətini vurğulayırdılar. Onlar dil dəyişimini qəbul etsələr də, türk varisliyinə bağlılığı rədd edirdilər. Bu alimlər öz yanaşmalarını Nikolay Marrın nəzəriyyəsinə əsaslandırırdılar. Onlar müasir əhalinin müxtəlif etniklər və kültürlərin qarışımı olduğunu hesaib edirdilər. Onlar Azərbaycan millətinin etnogenezini ümumi və ya üstün etniklik tərəfdən izah etmədilər. Artur Zifeldt-Simumyaqi və Qulam Bağırov ikinci qrupun üzvləri idilər.⁵⁰ Hər qrup öz hekayəsini yaratdı və nəşr etdirdi. Məsələn, ikinci qrup tərəfindən yaradılan Bol`şaya Sovetskaya Entsiklopediyanın (Böyük Sovet Ensiklopediyası) “Azərbaycan” məqaləsinin tarix bölməsində Səlcuq kimi türk sülalə dövlətləri haqqında bir dənə söz belə yoxdur.⁵¹

Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, ikinci qrup tarixçilərin arqumentlərini Zifeldt-Simumyaqinin hesabatından tapa bilərik. Hesabat birinci qrup tarixçilərin türk tərəfdarı tezislərini tənqid edir:

“[Onlar] Azərbaycan ədəbiyyatını, qrammatikasını, terminologiya və orfoqrafiyasını osmanlılaşdırmış, türkləşdirmiş və pantürkistləşdirmişdilər (Ruhulla Axundov, Qriniç, Xuluflu, Eminbəylinin başçılığı ilə). Çobanzadə öz “Türk Grameri” əsərində utanmadan çox irəli getmiş və Azərbaycan dili də daxil olmaqla bütün real türk-tatar dillərini hətta “dialekt” kimi yox, birləşmiş türk dillərinin “şivəsi” kimi adlandırıb. Çobanzadə məktəbinin İstanbuldakı prof. Köprülüzadənin və (keçən ilə qədər) Leninqraddakı A.N. Samoiloviçin sinifləşdirməsi ilə ortaq tərəfləri vardı.”⁵²

Yuxarıda iddia etdiyim kimi, Zifeldt-Simumyaqi əsasən, azərbaycanlıları türk (Turkic/Turk) adlandırmaq yanlışdır çünki bu onları Türkiyə türkləri ilə tək milli kimliyə daxil edir. Daha ətraflı o tarix fənnində geniş yer ayrılan oxşar yanaşmanı tənqid edirdi:

“Son illərdə, B. Çobanzadə azərbaycanlıların on birinci əsrin sonlarında Azərbaycanda böyük ərazidə məskunlaşan Səlcuqların nəslindən olduğu “nəzəriyyəsini” dəstəkləyir. Hətta, Osmanlıların Səlcuqların nəslindən gəldiyinə inanırlar. Beləliklə, görünür bu nəzəriyyə azərbaycanlıların və osmanlıların qan qardaşlığının “tarixi əsasını” vurğulayır.”⁵³

Zifeldtə əsasən, azərbaycanlılarla Türkiyə türkləri arasında heç bir etnik bağ yoxdur çünki “hər kəsə aydındır ki, Osmanlılar alban-slavyan-yunan-erməni-laz-kürd-assur və həmçinin çərkəzlərin qarışığından ibarət idi, [halbuki] azərbaycanlılar yafəti-erməni-iran-ərəb qarışığından ibarət idi”.⁵⁴ Başqa sözlə, hər iki tərəfdə türk elementi cüzidir və Osmanlı İmperiyasının (və günümüzdəki Türkiyə türklərinin) türkdillilərinin etnik təşkili Azərbaycanın türkdillilərindən kəskin fərqlənir. Bu şərtlər altında qardaşlıq iddiası çox çətindir. Zifeldt-Simumyaqi Səlcuq təsirinin Azərbaycanda niyə az olmasını izah edir və “Azərbaycanın türkləşməsində “Səlcuqların” [və] onların qəbilələrinin qarışımlarının rolu sıfıra yaxın olması” fikri ilə tamamlandırır.⁵⁵ Türk sözünün Türkiyədə ümumi etno-linqvistik termindən milli kimliyə dəyişməsini nəzərə alaraq, Zifeldt-Simumyaqi Türkləşmiş azərbaycanlı kimliyini təklif edir.

Türkləşdirilmiş azərbaycanlı kimliyi 1937-dən sonra rəsmi olsa da və Sovet Birliyinin sonuna qədər ərazidə yayğın olsa da Zifeldt-Simumyaqi heç vaxt onun şahidi olmadı. 1936-cı ilin sonunda bütün Birlikdəki inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq Bağırov yüksək qurumlardakı kadrlara qarşı kampaniya başlatdı.⁵⁶ İlkin dalğa türk tərəfdarı qrupu təmizlədi. 1936-cı ilin 17 Dekabrında, AKP(b)-nin keçmiş katibi və AzFANın (Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı) sədr müavini Ruhulla Axundov öz evinin qarşısında həbs edildi.⁵⁷ 1937-ci il Yanvarın 4-ündə AzSSR Narkomprosun (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Xalq Maarifçilik Komissarlığı) komissarı Şahbazov və onun müavini Həsənov öz postlarından atıldılar və sonradan keçmiş Müsavatçı olmaları ilə günahlandırıldılar.⁵⁸  AKP(b)-nin Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun müşavirəsi ilə, AzFAN və APİ-də (Azərbaycan Pedoqoji İnstitutu) işləmiş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru yerli tarixçilər V. Xuluflu və A.S. Bukşpan və AzGlavlit-in (Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Evi) başçısı Eminbəyli AKP(b)-dən qovuldular və öz postlarından atıldılar. Dövrün ənənələrinə uyğun olaraq, onlar əks-inqilabçı, trotskiçi və millətçi olmaları ilə günahlandırıldılar.⁵⁹  Bağırovun bu təmizləmələri başlatması ilə eyni vaxtda AzNKVD-nin (Gizli Polisin Azərbaycan şöbəsi – Xalq Daxili İşlər Komissarlığı) xüsusi bölüyü 1924-dən Bakıda işləmiş türk dillərinin krım-tatar dilçisi B.V. Çobanzadəni həbs etmək üçün Kislovodska çatdı.⁶⁰ 1937-ci ilin 18 Mart axşamı Qubaydullin də Bakıda həbs edildi. O anti-Sovet üsyanın təşkilatçılığında, Türkiyə, Almaniya və Yaponiyanın casusu olmaqda və pantürkist olmaqda günahlandırılırdı.⁶¹

1937-nin payızında, Böyük Terror (Repressiya) etnik cəhətdən türk olan və türk etno-linqvistik izahının tərəfdarı olan birinci qrup tarixçiləri aradan götürdü. 1938-ci ildə Qulam Bağırov və Zifeldt-Simuyaqi kimi beynəlmiləlçi-marristlərin bəziləri də həmçinin həbs edildi və daha acı istehza ilə desək, Sovet rejiminə qarşı olan pantürkist sui-qəsdinin bir hissəsi olmaqda günahlandırıldılar. Uzun dindirilmələrdən sonra hər ikisi 1939-cu ildə Sibirə, Kolmdakı bədnam əmək düşərgələrinə göndərildilər. Elə həmin ildə Zifeldt-Simumyaqi orada vəfat etdi.⁶² 1938-ci ildə qırğın sona çatanda Bakıda təcrübəli tarixçi qalmadı. Nəzərə alınmalıdır ki, qurbanların əksəriyyəti türk etno-linqvistik ata-babalarına əsaslanan milli tarixi qurmağı qarşılarına məqsəd qoyan yerli türk ziyalıları idi və 1937-dən əvvəl Bakı türkologiyanın vacib mərkəzi idi.

Yeni hekayə üçün yeni etnogenez

Azərbaycanda milli tarix quruculuğunda ilk rəsmi cəhd AKP(b)-nin ilk katibi Mir Cəfər Bağırov tərəfindən başladılıb. VKP(b)-nin 1936-cı il 27 yanvarında Jdanov üçün bütün Birlik tarixini yazma tapşırığı qətnaməsinin nəticəsində 1936-cı il martın 15-də Mir Cəfər Bağırov Sovet Birliyindəki azərbaycanlı millətinin tarixini yazmaq üçün Bakıda redaktə tapşırığı imzaladı. Respublikanın bütün məşhur tarixçiləri–A. Bukşpan, Qaziz Qubaydullin, Zifeldt-Simumyaqi və Paxomov kimiləri–redaktə komissiyasına qoşulmağa dəvət edildilər.⁶³ Respublikanın baş ideoloqlarından və komissiya sədrlərindən biri olan Ruhulla Axundov hər üzvün tapşırığını müəyyənləşdirməli və milli tarixin yaradılmasının yükünü bölüşdürməli idi. Ona  həmçinin, işin nəticələrini AKP(b)-nin Mərkəzi Komitəsinə təqdim etmək tapşırıldı.⁶⁴

Bakıdakı komanda açıq pokrovskiçi tərzdə öz töhfələrini yazdı çünki onlar Moskvanın Pokrovski görüşündən uzaqlaşmasından aydın şəkildə məlumatlandırılmamışdılar və istədikləri son şey millətçi və ya pantürkist olaraq damğalanmaq idi. Planlaşdırıldığı kimi Bağırov komissiyadan milli tarixin layihəsini qəbul etdi. 1936-cı ilin iyunundakı yoxlamalardan sonra o materialın sürətini çıxartmaq və AKP(b)-nin Mərkəzi Komitəsinin üzvləri arasında yaymaq üçün R. Axundovu və Hüseyn Rəhmanovu AzSSR SovNarKom-un (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Xalq Komissarları Şurası) sədri vəzifəsinə təyin etdi, beləliklə, mətn yoxlanıldı və Mərkəzi Komitənin növbəti sessiyasında müzakirə edildi.⁶⁵ Rəsmi milli tarixin layihəsi Moskvadan sanksiya tətbiq edilənədək gizli saxlanıldı. Buna görə də, Rəhmanov sadəcə 13 sürət çıxartdı və Mərkəzi Komitəyə göndərdi.⁶⁶ Beləliklə, sadəcə yeddi tarixçi və on üç Mərkəzi Komitə üzvü Azərbaycanın “əsl” tarixini bildilər. AKP(b)-nin Mərkəzi Komitəsi layihəni müzakirə etdi və 1936-cı ilin Avqustunda kiçik düzəlişlərlə onu təsdiqlədi.⁶⁷ Son olaraq, Azərbaycan xalqının tarixi haqqındakı materiallar Moskvada Jdanova göndərildi.⁶⁸

1936-cı ildə hazırlanan bu milli tarix heç vaxt çap edilmədi və yuxarıda da izah etdiyim kimi, demək olar ki, bütün müəlliflər Böyük Terrorda öldürüldü. Milli tarixlər yazma layihəsi, qədim və tarixöncəsi vaxtların vurğulanması Azərbaycan xalqının etnogenezi sualını ortaya atır. Böyük Terrordan sonra Bakıda yeni komanda milli tarixin qurulması işlərinə davam etdilər. Halbuki, bu yeni müəlliflər heç bir digər türk və ya Qafqaz tarixində mütəxəssis deyildilər. Onlar sadəcə bir qrup məzun, partiya aktivləri və vıdvijentsı (namizədlər) idilər.⁶⁹ Bu milli tarixin ilk layihəsi (eskizi) üç redaktor tərəfindən hazırlandı və 1939-da 100 ədəd sürəti tarixçilər üçün çıxarıldı. Partiya apparatçikləri (funksionerlər) Azərbaycan milli tarixinin qurulmasında məsul idilər.⁷⁰ Layihə aydın şəkildə Sovet Azərbaycanında yaşayan əhalini tarixin müxtəlif dönəmlərində türkləşdirilmiş yerli etnik qarışıq kimi müəyyənləşdirdi. Marrist yanaşmaya əsasən, mətn iddia edir ki, Azərbaycan qəbilələri erməni, gürcü və dağıstan qəbilələri ilə oxşar dili paylaşır çünki hər biri oxşar iqtisadi və sosial inkişaf səviyyəsindədirlər. Həmin vaxt onlar arasındakı təbəqələşmə artdı. Beləliklə, müasir azərbaycanlı milləti ilə digər türk xalqları arasında heç bir bağ qalmadı. Region fars dilli İran dövləti tərəfindən idarə olunsa da, Azərbaycan əhalisinə talışlar və tatlar kimi iran dillilər daxil olsa da, Azərbaycan etnogenezinə heç bir İran komponenti daxil deyildi.⁷¹

İlkəlçiliyin digər elementinə çatmaq və qızıl çağı təmin etmək üçün midiyalılar da milli tarixə daxil edildilər. Midiyalılar üçün bu iddia Moskvada yüksək səviyyədə təsdiq tapdı. 1938-in Aprelində Moskvada on günlük (dekada) Azərbaycan incəsənəti festivalı təşkil olundu.⁷² Festival Sovet Azərbaycanının incəsənətdəki nailiyyətlərini təqdim etmək üçün keçirilirdi. Festivalın son gününün axşamı rəsmi mərasim Kremlin Georgiyev Zalında təşkil olundu. Bu mərasimdə yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar, musiqiçilər və opera müğənniləri VKP(b)-nin başçıları ilə görüşdülər; Stalin, Molotov, Kaganoviç, Voroşilov, Kalinin, Çubar, Mikoyan, Kosyor, Jdanov, Ejov və Bağırov da həmçinin mərasimə qatılmışdılar.⁷³ İddia edilir ki, həmin mərasimdə Stalin qədəhini Azərbaycan xalqının şərəfinə qaldırdı “midiyalıların böyük sivilizasiyasının varisləri olan Azərbaycan milləti”.⁷⁴ Bu heyranedici bir tanımlama idi. O dönəmlərdə midiyalılar Himalay dağlarından köçüb qərbi İranda yaşamış arilərin bir qrupu hesab edilirdi.⁷⁵ Daha dəqiq desək, Azərbaycanda yox, İran yaylasında yaşayıblar. Stalinin Azərbaycan tarixi təfsiri prinsip oldu və növbəti illərdə midiyalılar azərbaycanlıların qeyri-ari babaları kimi xatırlandı. Beləliklə, Azərbaycan tarixi öz türk keçmişindən ayrıldı və yaranmış boşluq İran keçmişi ilə dolduruldu.⁷⁷

1939 mətni 26-27 May 1939-cu ildə Moskvada Elmlər Akademiyasının tarix və fəlsəfə bölməsi tərəfindən təşkil olunan konfransda müzakirə olundu.⁷⁸ Layihənin müəllifləri bu konfransdakı rəylərə əsasən işlərini davam etdirdilər. 1941-ci ildə, SSRİ-yə qarşı olan alman hücumundan iki ay əvvəl Azərbaycan milli tarixi nəşr edildi.⁷⁹ Bu tarix AzFAN-ın Tarix İnstitutunun bütün azərbaycanlı tarixçilərinin birgə işi idi. Müəlliflər iddia edirdilər ki, azərbaycanlı kimliyi ilkəldir (primordial) və əsrlər boyu dəyişməyib. Azərbaycana köçən xalqlar kiçik idilər və öz sosio-iqtisadi strukturlarında primitiv idilər. Buna görə də, onların Azərbaycanın yerli sakinlərinə qəti təsirləri olmayıb. Aydındır ki, bu arqumentlər Azərbaycanın “primitiv” və “azsaylı” köçəri Səlcuqların istilası dövründə – müəlliflərin müəyyən etdiyi kimi – türkləşmənin necə başladığını izah edə bilmir. Əlavə olaraq, müəlliflər fikirləşirdilər ki, əgər türkləşmə olubsa, bu o demək deyil ki, azərbaycanlılar türk nəsilləridir. Qan cəhətdən onlar ermənilər və gürcülərlə eyni əcdadlığı olan qədim qafqazlıların əcdadlarıdırlar. Nəticə olaraq, Marrın beynəlmiləlçi nəzəriyyəsi məkansal (ərazi) cəhətdən müəyyənləşdirilən milli kimliyi qurmaq üçün istifadə olundu.⁸⁰ Millətin digər iki Sovet milləti (Ermənistan və Gürcüstan) ilə “Yerliliyi” (endemizm) və dostluğu tək zərbədə quruldu.

Görünüşə görə 1939 layihəsi Azərbaycan kimliyinin türk etno-linqvistik müəyyənləşdirməsinə qarşı qorunmadakı zəifliyinə, azərbaycanlıların, gürcülərin və ermənilərin ilkəl qardaşlığındakı vurğulamanın müvəffəqiyyətsizliyinə görə Moskvada tənqid olundu. 1941-ci ildə Azərbaycan milli tarixinin son versiyası nəşr olunanda müəlliflər Marrın beynəlmiləl nəzəriyyələri ilə başlayan və ərazi cəhətdən müəyyənləşdirmə ilə bitən əlavə üç səhifə arqument yazdılar.⁸¹ Mətn midiyalıları bizim eranın birinci minilliyindən azərbaycanlıların böyük əcdadlarına daxil etdilər və açıq şəkildə Stalini bu “elmi həqiqətin” mənbəyi kimi göstərdi: “Azərbaycanlıların törəmələri haqqındakı elmi cəhətdən yeganə doğru görüş yoldaş Stalin tərəfdən təmin edilib və o çağdaş azərbaycanlıları əcdadları olan midiyalılarla bağlayır.”⁸²

Midiyalılar azərbaycanlı milli kimliyinin qədim köklərinin bir hissəsi olar-olmaz, milli hekayədə onlardan istifadə rəsmi tarixin növbəti fəsillərində  davam etdi. “Midiya Dövlətinin yaranması” adlı fəsil qədimdə Azərbaycanın ilk qüdrətli dövlətini izah edir. “Midiyanın işğalı” midiyalı hökmdarların qəhrəmanlıqlarından bəhs edir. “Midiyalıların Kültürü” azərbaycanlıların erkən kültürəl nailiyyətlərini incələyir. Son olaraq, “farslara qarşı [midiyalıların] savaş” midiyalılarla farslar arasındakı erkən savaşları (fars boyunduruğuna qarşı azərbaycanlıların ilk azadlıq mübarizələri kimi müəyyənləşdirilir) təsvir edir. Beləliklə, Midiya İmperiyasının milliləşdirilməsi anti-İran mövqeyini dərinləşdirdi.⁸³ Midiyalılar milli hekayəyə daxil edilərkən Araz çayından şimaldakı ərazilərin ilkəl və yerli olan digər elementləri də (albanlar və kaspilər) unudulmadı. Araz çayının hər iki tərəfini əhatə etmək üçün, mətn azərbaycanlıları “midiyalıların,  albanların və kaspilərin törəmələrinin” qarşığı kimi təsvir edir.⁸⁴ Turan (Türkçü) və ari (iran) komponentləri diqqətli şəkildə kənara atıldı və yadlaşdırıldılar.

Nəticə:

Sovetin türk xalqlarına qarşı olan “parçala və hökm et” siyasətinin nəticəsi olaraq 1937-ci ildə türk kimliyinin azərbaycanlıya dəyişməsini izah etmək çox sadədir. Müasir Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ərazisindəki ilkəl kökləri ilə yeni azərbaycanlı milli kimliyini qurmaq daxili və həmçinin xarici faktorların məhsulu idi. 1936-dan sonra milli tarixlərin əsas sualları “millətimiz hardan gəlir?” vacib məsələ oldu çünki Sovet tarixşünaslığı getdikcə pokrovskiçi və marrist elementləri aradan götürdü və qədim dönəmlərə önəm verdi. Halbuki, türkdilli Azərbaycan xalqı millətin ilkəl köklərini tapmaqda problemə yol açdı çünki, onların əraziləri tarixin müxtəlif dönəmlərində türkləşdirildi. Azərbaycan üçün bu problemin həlli millətin linqvistik müəyyənləşdirilməsindən Xəzəryanı ərazi ilə Qafqaz dağları və Araz çayı arasındakı ərazilərdə qədimdən məskunlaşmış əhalini və midiyalıları azərbaycanlıların cənubdakı əcdadları kimi milli kimlik qurmaya daxil etməyə imkan verən territoral müəyyənləşdirilməyə dəyişməsi idi.

“Azərbaycan formulu” bir gedişdə dörd həll variantı təmin edir. Birinci, Azərbaycanın türkləşdirilmiş kimliyi müasir ərazilərdəki azərbaycanlı kimliyinə ilkəl iddiaları təmin edir. Yeni ilkəl iddialar regiondakı erməni və gürcü kimliyinin ilkəl quruluşları ilə uyğunlaşdırıla bilər. Üstəlik, yeni kimlik üç Cənubi Qafqaz milləti arasındakı ilkəl qardaşlıq ideyasına imkan verir. Azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər arasındakı tarixi cəhətdən qanuniləşdirilmiş qardaşlıq milli-dini savaşlardan sonra sürətli müasirləşmə və inkişafı hədəfləyən bolşeviklər üçün önəmli idi. İkinci olaraq, “azərbaycanlı” titulyar millətin yeni territorial müəyyənləşdirilməsi kimi, Azərbaycanın türk kimliyini indiyə qədər geniş mənada Türkiyə türklərini əhatə edən, dar mənada Anadoluda yaşayan türk əhalinin milli kimliyindən ayırdı. Başqa sözlə, o Azərbaycanı müstəqil kimliklə və türk kimliyindən ayrı olan tarixlə  təmin etdi. Üçüncü, eyni quruluş həmçinin İranın iddialarına da cavab verir və burada heç bir ari kökləri olmadığını deməklə azərbaycanlıları ari hekayələrindən ayırır. Üstəlik, o azərbaycanlı kimliyinə şərti İran tarixi tərəfindən İran yaylasındakı ilk ari dövlətlərindən biri kimi təqdim edilən midiyalıları da daxil edir. Qədimdə midiyalılarla farslar arasındakı rəqabət növbəti əsrlərdəki azərbaycanlılarla iranlılar arasındakı savaşların xəbərçisi idi. 1930-cu illərdə Stalin və Bağırov milli kimliyi türk və İran təsirlərindən ayırdı, güclü və müstəqil azərbaycanlı kimliyi qurdu. İran yaylasında ortaya çıxan siyasətin çevrəsində olmaq və ya böyük türk hekayəsinin bir fəsli olmaq əvəzinə azərbaycanlı kimliyi və Azərbaycan yeni milli hekayənin episentri oldu. Dördüncü, Azərbaycan sərhəd boyunca türk və İran millətləri ilə tarixi qohumluğunu kəsməklə Sovet Birliyinin qalası rolunu oynaya bilərdi. Moskva artıq Nasist Almaniyası ilə gözlənilən müharibə barədə xəbardar edilmişdi. Sovet liderləri Hitlerin SSRİ-nin mühasirəsinin bir hissəsi kimi İrandakı ari köklərinə almanların artan önəmini görürdülər. Cənubi Qafqazın üç milləti arasındakı, Azərbaycan hekayəsindən türk və İran keçmişini ayırmaqla qurulan ilkəl qardaşlıq həmçinin bu təhlükəyə qarşı müdafiə xətti yaratdı. Nəticə olaraq, 1930-cu illərdəki Azərbaycan milli kimliyinin qurulması göstərdi ki, milli tarix və kimliklərin Sovet quruculuğu beynəlxalq əlaqələrdə kontingent idi və onlar qonşu ölkələrdə baş verən hadisələrin paralel şəkildə öyrənilməsilə anlaşıla bilərdi. Milli kimliyin dəyişimi və müstəqil Azərbaycan milli tarixinin quruculuğu çirkin imperial plan olmaqdan daha çox ölkədəki və xaricdəki olaylara reaksiyaya çevrilir.

Ədəbiyyat və qeydlər:
1) S. Enders Wimbush, “Divided Azerbaijan: Nation Building, Assimilation and Mobilization between Three States.” in Soviet Asian Ethnic Frontiers, ed. William O. McCagg Jr. and Brian D. Silver (Oxford,1979), 61–82; Tadeusz Swietochowski, “Azerbaijan’s Triangular Relationship: The Land Between Russia, Turkey and Iran,” in The New Geopolitics of Central Asia, ed. Ali Banuazizi and Myron Weiner (London, 1994), 122.

2) A.L. Altstadt, The Azerbaijani Turks, Power and Identity under Russian Rule (Stanford, CA, 1992), 124; C. van der Leeuw, Azerbaijan a Quest for Identity, A Short History (New York, 2000); Lenore A. Grenoble, Language Policy in the Soviet Union (Dordrecht, Boston and London, 2003), 124; T. Swietochowski, “Russia’s Transcaucasian Policies and Azerbaijan: Ethnic Conflict and Regional Unity,” in In a Collapsing Empire, ed. Marco Buttino (Milan, 1993), 191–2. Sovet rejiminin türklər üzərindəki “parçala-hökm sür” siyasəti haqqında daha ətraflı məlumat üçün bax,  Baymirza Hayit, Some Problems of Modern Turkistan History: An Analysis of Soviet Attacks on the Alleged Falsifiers of the History of Turkistan (Dusseldorf, 1963); Robert Conquest, The Nation Killers: The Soviet Deportation of Nationalities (London, 1970); Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923 (Cambridge, MA, 1997); Walker Connor, The National Question in Marxist-Leninist Theory and Strategy (Princeton, NJ, 1984); Helene Carrere d’Encausse,

The Great Challenge (New York, 1992); Gerhard Simon, Nationalism and Policy Toward the

Nationalities in the Soviet Union: From Totalitarian Dictatorship to Post-Stalinist Society (Boulder, CO, 1991); Walker Connor, “The Soviet Prototype,” in The Soviet Nationality Reader: The Disintegration in Cotext, ed. Rachel Denber (Boulder, CO, 1992); Alexander Benningsen and Chantal Lemercier-Quelquejay, The Evolution of the Muslim Nationalities of the USSR and their Linguistic Problems (London, 1961); Alexander Benningsen and Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union (London, 1964); Edward Allworth, The Modern Uzbeks (Stanford, CA, 1990); Stephen Blank, The Sorcerer as Apprentice: Stalin as Commissar of Nationalities, 1917–1924 (Westport, CT and London, 1994); Francine Hirsch, “Towards an Empire of Nations: Border-Making and the Formation of ‘Soviet’ National Identities,” The Russian Review 59, no. 2 (2000): 201–26; Helene Carrere d’Encausse, “The National

Republics Lose Their Independence,” in Central Asia: 120 Years of Russian Rule, ed. Edward Allworth (Durham, NC and London, 1989); Olivier Roy, The New Central Asia: The Creation of Nations

3) Orijinal mətnlərdə müasir azərbaycanlı adı “Aderbeidzhanskie” kimi yazılmışdır. Bax: “Baku,” Entsiklopedicheskii Slovar, ed. I.E. Andreevskii (St. Petersburg, 1891), 2a: 771.

4) E. Veidenbaum, Putevoditel’ po Kavkazu (Tbilisi, 1888); Svod statisticheskikh dannykh o naselenii Zakavkazskogo Kraia izvlechennykh iz Posemeinykh spiskov 1886 goda (Tbilisi, 1893); P.I. Kovalevskii, Kavkaz, Narody Kavkaza (St. Petersburg, 1914), i.

5) Tadeusz Swietochowski, “Azerbaijan’s Triangular Relationship: The Land Between Russia, Turkey and Iran,” in The New Geopolitics of Central Asia, ed. Ali Banuazizi and Myron Weiner (London, 1994), 118–35; Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York, 1995), 17–61.

6) Swietochowski, Russia and Azerbaijan, 28.

7) Touraj Atabaki, “Pan-Turkism and Iranian Nationalism,” in Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers, ed. Touraj Atabaki (London, 2006), 121–36.

8) Adres’-Kalendar’ Azerbaidzhanskoi Respubliki na 1920-i g., ed. A. I. Stavrovskii (Baku, 1920). For the minutes of the parliament in the Azerbaijani language: Azärbayjan Khalg Jumkhuriyyeti (1918–1920), Parlament, Stenografik Hesabatlar, vols. 1 and 2 (Baku, 1998); for the minutes of the parliament in the Russian language: Azerbaidzhanskaia Demokraticheskaia Respublika, Parlament, Stenograficheskie Otchety (Baku, 1998).

9) Terry Martin, An Affirmative Action Empire: Nations and Nationalisms in the Soviet Union, 1923–1939 (Ithaca, NY, 2001).

10) Vsesoiuznyi Tiurkologicheskii s’ezd (Baku, 1926); George Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918–1948: A Study in Big Power Rivalry (Ithaca, NY, 1949), 6–8.

11) 6 aprel 1929-cu ildə NarKomPros AzSSR komissarı M.Z. Qulievin 6-cı Bütün Azərbaycan Sovetlərinin konqresindəki kültürəl quruculuq məsələsi barədə olan təqdimatı üçün bax:  “Vioi Vseazerbaidzhanskii sezd’ sovetov,” Kommunist (81), April 9, 1929; Azerbaidzhanskii gosudarstvennyi universitet imeni Lenina: Pervoe desiatiletie 1919–1929 (Baku, 1930), v; M. Bagirov, O Rabote TsK AKP (b): Otchetnyi doklad XII s’ezdu AKP(b) (Baku, 1934).

12) Türkiyə və Sovet İttifaqı arasındakı isti münasibətlərin arxasındakı səbəblərin qısa izahı üçün bax: A.Z. Rubinshtein, Soviet Policy Towards Turkey, Iran and Afghanistan: The Dynamics of Influence (New York, 1982), 4–7.

13) Münasibətlərin 1938-1939-da pisləşdiyi barədə olan iddialar üçün bax: Rubinshtein, Soviet Policy Towards Turkey. Ancaq Cəmil Həsənlinin ilkin mənbələrlə dəstəklənən əsəri hadisənin daha dəqiq mənzərəsini verir: SSSR-Turtsiia: ot neitraliteta k kholodnoi voine (1939–1953) (Moscow, 2008), 11, 12, 17.

14) Karaxanyan 1937-ci ilə qədər Ankarada qaldı. I. Banac, ed., The Diary of Georgi Dimitrov: 1933–1949 (New Haven, CT and London, 2003), 54–5; Gasanly (Hasanli), SSSR-Turtsiia, 20.

15) Banac, The Diary of Georgi Dimitrov, 18

16) George S. Harris, “The Russian Federation and Turkey,” in Regional Power Rivalries in the NewEurasia: Russia, Turkey and Iran, ed. Alvin Z. Rubinstein and Oles M. Smolansky (New York, 1995, 3–6).

17) Gasanly (Hasanli), SSSR-Turtsiia, 22–49.

18) Bağırovun nitqi üçün bax: “Materialy fevral’sko-martovskogo (1937g.) Plenuma TsK VKP(b),”Voprosy Istorii 1 (1994): 26.

19) Lenczowski, Russia and the West in Iran, 151–8; Rouhollah K. Ramazani, The Foreign Policy of Iran:ADeveloping Nation in World Affairs 1500–1941 (Charlottesville, VA, 1966), 277–88; M. Rezun, The SovietUnion and Iran: Soviet Policy in Iran from the Beginnings of the Pahlavi Dynasty until the Soviet Invasion in 1941 (Geneva, 1981), 314–32; Rubinshtein, Soviet Policy Towards Turkey, Iran and Afghanistan, 62.

20) Daha detallı izah üçün bax: Ramazani, The Foreign Policy, 216–28; M.I. Volodarsky, The

Soviet Union and Its Sothern Neighbors: Iran and Afghanistan, 1917–1933 (Ilford, Essex, 1994), 100–120.

21) M.K. Atatürk, “Basının Dikkate Alacağı Hususlar,” March 4, 1920; Atatürk’ün Tamin, Telgraf ve Beyannameleri (Ankara, 1991), IV: 251; “Bakanlar Kurulu’nun Görev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Münasebetiyle,” December 1, 1921, in Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vol. 1 (Ankara, 1989); Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları (Ankara, 1996), 29; M.K. Atatürk, Nutuk (İstanbul, 1996), 428; H. Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, Turkish Nationalism and the Turkish Republic (London, 1997), 92–4.

22) J.M. Landau, PanTurkism from Irredentism to Cooperation (London, 1995), 74–9; N. Önen, İki Turan, Macaristan ve Türkiye’de Turancılık (İstanbul, 2005), 246–74.

23) 1935-ci il mayın 9-u, 4-cü konqresdə qəbul edilən proqrama görə “ata yurd türk (Türkiyəli) xalqının yaşadığı hazırkı sərhədlər daxilindəki müqəddəs ölkədir”. Bax: Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, 112; also T. Atabaki, “Recasting and Recording Identities in the Caucasus”, Iran and the Caucasus 6, nos. 1–2 (2002): 219–36.

24) F. Ahmad, The Making of Modern Turkey (London, 1993), 52–66, 76–90; S. Cağaptay, Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk? (London, 2006).

25) Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Oxford, 1968), 239–93, 323–61; Michael Winter, “The Modernization of Education in Kemalist Turkey,” in Atatürk and the Modernization of Turkey, ed. Jacop M. Landau (Leiden, 1984); Erik J. Zürcher, Turkey: A Modern History (London, 1997), 170–202; Yeşim Arat, “Nation Building and Feminism in Early Republican Turkey,” in Turkey’s Engagement with Modernity: Conflict and Change in the Twentieth Century, ed. Celia Kerslake, Kerem Öktem and Philip Robins (Basingstoke, 2010), 38–51.Türkiyədəki arxitektura və millət qurma üçün bax: Sibel Bozdoğan, Modernism and Nation Building: Turkish Architectural Culture in the Early Republic (Seattle and London, 2001).

26) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlet Arxivi [The Political Parties and Public Movements State Archive of the Executive Office of the President of the Republic of Azerbaijan] (hereafter ARPİİSPİHDA), ( fond) 1- (opis) 14- (delo) 35- (listy) 19/24, April 16/17, 1937.

27) İranın modernləşməsi və Rza Şahın millət qurma siyasəti üçün bax: Amin Banani, The Modernization of Iran 1921–1941 (Stanford, CA, 1961); Richard W. Cottam, Nationalism in Iran (Pittsburgh, 1979), 23–205; H. Katouzian, “Nationalist Trends in Iran, 1921–1926,” International Journal of Middle East Studies 10, no. 4 (1979): 533–51; Patrick Clawson, “Knitting Iran Together: The Land Transport Revolution, 1920–1940,” Iranian Studies 26, nos. 3–4 (1993): 235–50; Eckart Ehlers and Willem Floor, “Urban Change in Iran 1920–1941,” Iranian Studies 26, nos. 3–4 (1993): 251–75; Mohammad H. Faghoory, “The Impact of Modernization on the Ulama in Iran, 1925–1941,” Iranian Studies 26, nos. 3–4 (1993): 277–312; Rudi Matthee, “Transforming Dangerous Nomads into Useful Artisans, Technicians, Agriculturists: Education in the Reza Shah Period,” Iranian Studies 26, nos. 3–4 (1993): 313–36;

Houchang E. Chehabi, “Staging the Emperor’s New Clothes: Dress Codes and Nation-Building under Reza Shah,” Iranian Studies 26, nos. 3–4 (1993): 209–33, 223; M. Vaziri, Iran as Imagined Nation, The Construction of National Identity (New York, 1993); S.N. Fisher and W. Ochseneald, The Middle East: A History (New York, 1997), ii: 414–18; F. Kashani-Sabet, Frontier Fictions, Shaping the Iranian Nation, 1804–1946 (Princeton, NJ, 1999), 180–216; Touraj Atabaki, Azerbaijan, Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (London and New York, 2000), 54–61; S. Cronin, The Making of Modern Iran, State and Society under Riza Shah (London and New York, 2003); T. Grigor, “Recultivating ‘Good Taste’: The Early Pahlavi Modernists and their Society for National Heritage,” Iranian Studies 37, no. 1 (2004): 17–45; A. Marashi, Nationalizing Iran, Culture, Power, and the State, 1870–1940 (Seattle and London, 2008), 86–133; H. Katouzian, The Persians Ancient, Mediaeval and Modern Iran (New Haven, CT and London, 2009), 200–228. Rza Şah dövrü İranında qəbilə-dövlət münasibətləri üçün bax: General Hassan Afra, Under Five Shahs (London, 1964), 114–43, 166–86; Richard Trapper, ed., The Conflict

of Tribe and State in Iran and Afghanistan (New York, 1983); Sekandar Amanolahi, “Reza Shah and the Lurs: The Impact of the Modern State on Luristan,” Iran and the Caucasus 6, nos. 1–2 (2002): 193–218.

28) K. Abdi, “Nationalism, Politics, and the Development of Archaeology in Iran,” American Journal of Archaeology 105, no. 1 (2001): 51–76.

29) Talinn Grigor, “Recultivating ‘Good Taste’: The Early Pahlavi Modernists and Their Society for National Heritage,” Iranian Studies 37, no. 1 (2004): 17–45; Touraj Atabaki, “Agency and Subjectivity in Iranian National Historiography,” in Iran in the 20th Century Historiography and Political Culture, ed. Touraj Atabaki (London, 2009), 74; Kamran Safamanesh, “Architectural Historiography 1921–42,” in Iran in the 20th Century, 121–54.

30) Touraj Atabaki, “Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism,”in Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century, ed. Willem van Schendel and Erik J. Zürcher (London, 2001), 65–77.

31) Kəsrəvi və ideyaları üçün bax: Asghar Fathi, “Kasravi’s Views on Writers and Journalists: A Study in the Sociology of Modernization,” Iranian Studies 19, no. 2 (1986): 172; Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland, 121–22; T. Swietochowski and B.C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan (Lanham, MD and London, 1999), 73; M. Vaziri, Iran as Imagined Nation, The Construction of National Identity (New York, 1993), 159–60. For the Azari language: T. Atabaki, Azerbaijan, Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (London and New York, 2000), 7–10.

32) Stephanie Cronin, “The Politics of Radicalism within the Iranian Army: The Jahansuz Group of 1939,” Iranian Studies 32, no. 1 (1999): 9.

33) Lenczowski, Russia and the West in Iran, 158–62; Rezun, The Soviet Union and Iran, 319, 333.

34) V.A. Shnirelman, “FromInternationalism to Nationalism: Forgotten Pages of Soviet Archaeology in the 1930s and 1940s,” inNationalism, Politics and the Practice of Archaeology, ed. P.L. Kohl andC. Fawcett (Cambridge, 1995), 120–38; V.A. Shnirelman, Who Gets the Past? Competition for Ancestors among Non-Russian Intellectuals in Russia (Washington, DC, Baltimore and London, 1996); V.A. Shnirelman, “The Faces of Nationalist Archaeology in Russia,” in Nationalism and Archaeology in Europe, ed. M. Diaz-Andreu and T. Champion (London, 1996), 218–42; Y. Slezkine, “The USSR as a Communal Apartment, or How a

Socialist State Promoted Ethnic Particularism,” Slavic Review 53, no. 2 (1994): 414–52.

35) N.M. Matorin, ed., Pervobytnoe obshchestvo: sbornik statei (Moscow, 1932); P.P. Efimenko, Dorodovoe obshchestvo:ocherki po istorii pervobytno-kommunisticheskogo obshchestva (Moscow and Leningrad, 1934); N.K. Auerbakh et al., Paleolit SSSR: materialy po istorii dorodovogo obshchestva (Moscow, 1935); Kratkii otchet o rabote Akademii v 1935 (Leningrad, 1936); P.S. Rykov, Ocherki po istorii Nizhnego Povolzh’ia (Saratov, 1936); P.P. Efimenko, Pervobytnoe pbshchestvo: Ocherki po istorii Paleoliticheskogo vremeni (Leningrad, 1938). Həmçinin bax: N. Ia. Marr, ed., Karl Marks i problemy istorii dokapitalisticheskikh formatsii: sbornik k piatidesiatiletniiu so dnia smerti Karla Marksa (Moscow and Leningrad, 1934); A.M.

Deborin, ed., Voprosy istorii doklassovogo obshchestva: sbornik statei k piatidesiatiletiiu knigi Fr. Engel’sa‘Proiskhozhdenie sem’i, chastnoi sobstvennosti i gosudarstva (Moscow and Leningrad, 1936).

36) N.P. Tret’iakov attempted to identify early Eastern Slavic archaeological monuments with the Slavictribes mentioned by Nestor’s Chronicle: N.P. Tret’iakov, “Kratkie soobshcheniia,” IIMK 2 (1939): 3–5; I.M. Artamonov, “Nekotorye voprosy drevnei istorii SSSR,” Vestnik Akademii Nauk SSSR 4 (1939): 26–38; I.M. Artamonov, “Pervobytnoe obshchestvo v svete noveishikh arkheologicheskikh issledovanii v SSSR,” Sovetskaia Nauka 4 (1940): 48–65.

37) “O vreditelstve v oblasti arkheologii i o likvitadtsii ego posledstvii,” Sovietskaia Arkheologiia 3 (1937): v–x; M. Artamanov, “Dostizheniia sovetskoi arkheologii,” Vestnik Drevnei Istorii 2 (1939): 122–9.

38) A.A. Formozov, “Arkheologiia i ideologiia (20–30-e gody),” Voprosy Filosofii 2 (1993): 70 82.

39) Misalçün, “opriçnik”lərin təşkilində İvan Qroznı vacib rol oynamamışdı çünki mübarizə fərdlər yox siniflər arasında idi. O vassalarının qorxduğu avtoritar idarəçi obrazından olub ticari kapitalizmin istismarçılarının məruzəçisi idi. Bu həm də Böyük Pyotra da aid edilirdi. Bax:

8. Pokrovskii, Russkaia istoriia v samom szhatom ocherke (Moscow, 1933), 44, 66–8.

40) Dəyişikliyi vurğulamaq üçün yazıların xüsusi kolleksiyaları çap edilmişdi: Protiv istoricheskoi kontseptsii M. N. Pokrovskogo: sbornik statei (Moscow and Leningrad, 1939).

41) Bartolda görə türk xalqları Azərbaycan və Kiçik Asiyada Səlcuqların hakimiyyəti zamanı gəlmişdilər. Əvvəllər çox güman ki, Bizans İmperiyası və Gürcü Krallığına qarşı ölkə sərhədlərini qorumaları üçün yerləşdirilmişdilər: V.V. Bartol’d, “Tiurki (istorikoetnograficheskii obzor),” in Sochinenia, 9 vols. (Moscow, 2002), v: 590. Ancaq Bartold əmindir ki, türkləşmə monqol işğalı zamanı tam olaraq başa çatdı: V.V. Bartol’d, “Dvenadtsat Lektsii istorii Turetskikh narodov Srrednei Azii,” in Sochineniia, v: 96; V.V. Bartol’d, “Istoriia Turetsko-Mongol’skikh narodov,” in Sochineniia, v: 213; P.B.Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Turcologica 9 (1992): 283–308; P.B. Golden, “Migrations, Ethnogenesis,” in The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age, ed. N. Di Cosmo, A.J. Frank and P.B. Golden (Cambridge, 2009), 118–19. During the reign ofHulagu, Kereits were settled in Azerbaijan. Kadyrbaev refers to Rashid-ad-din: A.Sh. Kadyrbaev, Ocherki istorii srednevekovykh Uigurov, Dzhalairov, Naimanov i Kireitov (Almaty, 1993), 153.

42) Shnirelman, Who Gets the Past?, 25–6.

43) R. Suny, “Constructing Primordialism: Old Histories for New Nations,” The Journal of Modern History 73, no. 4 (2001): 884.

44) V. Shklovsky and R. Sheldon, “The End of the Caucasian Front,” Russian Review 27, no. 1 (1968): 17–68; Altstadt, The Azerbaijani, 39–44.

45) V.M.Molotov, “‘Rech’ tov. V.M.Molotova na priemedelegatsii trudiashchikhsiia Sovetskoi Armenii, 30 Dekabria 1935 goda,” Pravda, January 6, 1936, 3. Zaqafqaziya Sovet Sosialist Federasiyasının başçısı L.Beriya öz nitqlərində hər zaman bu qardaşlığı qabartmışdır. O regionun inkişafı üçün bu üç millətin(azərbaycanlı, gürcü, erməni) qardaşlığının əsas amil olduğunu xüsusi qeyd edirdi. Bax: L. Beriia, Pobeda Leninsko-Stalinskoi natsional’noi politiki (Tbilisi, 1936); L. Beriia, Novaia Konstitutsiia SSRiZakavkazskaia Federatsiia (Tbilisi, 1936); L.Beriia, Edinaia sem’ia narodov (Tbilisi, 1937).

46) Birinci qrupun görüşləri üçün bax: V. Khuluflu, Seljuq Dövletinin Daxili Quruluşuna Dair (Baku, 1930); B. Choban-Zade, “O Blizkom rodstve Tiurskikh narechii,” Vsesoiuznyi Tiurkologicheskii S’ezd (Baku, 1926), 96–101; B. Choban-Zade, “Problema definitivnosti v tiurkskom iazyke,” Trudy Azerbaidzhanskogo Filiala: seriya lingvistiki 31 (1936): 21–34; S.G. Gubaidullin, Istoriia tatar (Moscow, [1924] 1994), 21–2; S.G. Gubaidullin, “Razvitie istoricheskoi literatury u Tiurko-tatarskikh narodov,” Vsesoiuznyi Tiurkologicheskii S’ezd (Baku, 1926), 39–57.

47) Qubaydullinin bioqrafiyası üçün bax: A.S. Sumbatzade, Azerbaidzhanskaia istoriographiia XIX–XX vekov (Baku, 1987), 84–85; A. Atakishiev, Istoriia Azerbaidzhanskogo Gosudarstvennogo Universiteta (Baku, 1989), 127, 201; “ГУБАЙДУЛЛИН Газиз (Азиз) Салихович (псевд.: Г. Газиз) (1887– 1938), ”http://memory.pvost.org/pages/gubajdullings.html (accessed November 7, 2009); http://lists. memo.ru/index4.htm (accessed November 8, 2009); Atakhan Pashaev, “Gaziz Gubaidullin kak vidnyi istorik-arkhivist,” Gasyrlar Avazy 1–2 (1996): 181–5; G. Gubaidullin, “Ia sredi tovarishchei schitalsia khoroshim disputantom,” Gasyrlar Avazy 1–2 (1997): 120–22;

Özbəkistandakı işləri üçün bax: Renat Shigabdinov, “Uzbekskii period nauchnoi deiatel’nosti professora Gaziza Gubaidullina,” GasyrlarAvazy 1–2 (2002), http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/ numbers/2002_1_2/04/04_8/ (accessed April 17, 2013); T. Kerimova, Iz Istorii Natsional’noi Akademii Nauk Azerbaidzhana (Baku, 2005), 78, 356–7.

Xuluflu üçün bax: Azərbaijanda Sovet Hakimijjəti Uğrunda Fəal Mubarizlər (Baku, 1958), 229–30; Kerimova, Iz Istorii, 512.

Çobanzadə üçün bax: Atakishiev, Istoriia, 127; Kerimova, Iz Istorii, 516–18; Ia. V. Vasil’kov and M. Iu. Sorokina, “ЧОБАН- ЗАДЕ Бекир (Векир) Вагапович (Бекир-бей, Бекир Ваан, Вагап-оглы) (1893–1937),” http:// memory.pvost.org/pages/choban.html (accessed November 8, 2009).

48) Martin, Affirmative Action.

49) F. Hirsch, “Race without the Practice of Racial Polities,” Slavic Review 61, no. 1 (2002): 38.

50) İkinci qrupun görüşləri üçün Zifeldt Simumyaqinin Bakıdakı Türkoloji Qurultayda olan ilk nitqinə bax: Vsesoiuznyi tiurkologicheskii s’ezd (Baku, 1926), 123–7; A.R. Zifel’dt-Simumiagi, Uraloaltaica, Trudy OOIAz, 12 (Baku, 1927); A.R. Zifel’dt-Simumiagi, “Tiurkologicheskie etiudy,” Izvestiia AzGNII: otdelenie Iazyka, literatury i iskusstv 1, no. 1 (1930): 8–16; Gulam Bagirov, “O iafeticheskotiurkskom iazykovom smeshenii,” Trudy Azerbaidzhanskogo filiala: seriya lingvistiki 31 (1936): 7–19; A.R. Zifel’dt-Simumiagi, “K genezisu i semantike slovoobrazuiushchikh chastits v tiurkskikh iazykakh,” Trudy Azerbaidzhanskogo filiala: seriya lingvistiki 31 (1936): 35–62. Zifeldt-Simumyaqinin bioqrafiyası üçün bax: Atakishiev, Istoriia, 128; Kerimova, Iz Istorii, 388–90; “ЛИЧНЫЕ АРХИВНЫЕ ФОНДЫ В ГОСУДАРСТВЕННЫХ ХРАНИЛИЩАХ СССР,” http://www.rusarchives.ru/guide/lf_ussr/zem_ zjak.shtml (accessed November 6, 2009), and “ЗИФЕЛЬД-СИМУМЯГИ (Зифельт-Симумяги) Артур Рудольфович (1889–1939),” http://memory.pvost.org/pages/zifeld.html (accessed November 19, 2009).

 51) O. Shmidt et al., “Azerbaidzhanskaia SSR,” Bol’shaia Sovietskaia entsiklopediia, 65 vols. (Moscow,1926), i: col. 659.

52) ARPİİSPİHDA, 1-14-35-21/22, April 16/17, 1937.

53) ARPİİSPİHDA, 1-14-35-21/22, April 16/17, 1937. ARPİİSPİHDA, 1-14-35-22, April 16/17,

1937.

54) ARPİİSPİHDA, 1-14-35-21/22, April 16/17, 1937. ARPİİSPİHDA, 1-14-35-22, April 16/17,

1937.

55) ARPİİSPİHDA, 1-14-35-19/24, April 16/17, 1937.

56) ARPİİSPİHDA, 1-14-33-17, January 1938.

57) Aşin və Alpatov bu təmizlənmələri, xüsusilə Axundovun həbsini Axundov və Bağırovun qrupları arasındakı mübarizə ilə əlaqələndirirlər: F.D. Ashnin and V.M. Alpatov, “Delo professor B.V. Choban-Zade,” Vostok 5 (1998): 126. Azərbaycanda türkoloqların təmizlənmələri və biblioqrafiyaları üçün bax: F.D. Ashnin, V. M. Alpatov and D.M. Nasilov, Repressirovannaia tiurkologiia (Moscow, 2002).

58) ARPİİSPİHDA, 1-74-453-330, January 4, 1937.

59) ARPİİSPİHDA, 1-74-457-7, January 28, 1937. Yuxarı idarələrdə müxtəlif vəzifələri tutan alimlərə daxil idilər: Həsənbəyov, Çiçikalov, Nikolaev, Tixomirov, Xuluflu, Billiarli, Bukşpan, Tağızade, Çobanzadə, Azim Həsənov, Tağı Şahbazov, Rizabeili, V. Mustafaev, Qubaydullin, P. Hüseynov, Vanandetsi. Yüksək idarələrdəki dəyişikliklərə paralel olaraq Narkompros AzSSR-də də kadrlar bir neçə dəfə dəyişilmişdi: ARPİİSPİHDA, 1-14-7-79, April 17, 1937.

60) Ashnin and Alpatov, “Delo,” 127.

61) Ashnin et al., Repressirovannaia, 88–93.

62) Həmin yerdə, 110–19, 125–30.

63) Qubaydullin 1936-cı ilə qədər Kazanda qaldı. Onun Bakıya qayıdışı bu layihəyə cəlb olunması ilə bağlı ola bilər. Oxşar olaraq Zifeldt-Simumyaqi də 1935-ci ilin dekabrında Tbilisidən Bakıya köçdü. Bakıya gəlmə vaxtlarının VKP(b) Mərkəzi Komitəsinin Jdanov Komissiyası and AKP(b)-in Azərbaycan tarixi üzərindəki qərarlarından əvvələ təsadüf etməsi bu onların 1935-ci ilin dekabrında Azərbaycanın milli tarixinin yazılması layihəsindən xəbərdar olduqlarını göstərir. Onların Bakıya gəlmə tarixləri üçün bax: Kerimova, Iz istorii, 357, 389.

64) ARPİİSPİHDA, 1-74-416-18, 19, 87, March 15, 1936.

65) ARPİİSPİHDA, 1-74-427-58, June 6, 1936.

66) ARPİİSPİHDA, 1-74-427-59, June 21, 1936.

67) ARPİİSPİHDA, 1-74-433-316, August 11, 1936.

68) ARPİİSPİHDA, 1-74-444-168, October 22, 1936.

69) Bu termin Sovet hakimiyyətinin ilk iki onilliyində tərbiyə və təlim verilən gənc namizədlər üçün işlədilirdi. Yeni tarixin redaktorları olan İsaq Cəfərzadə, Aleksey Klimov and Zelik Yampolskinin bioqrafiayaları üçün bax: Kerimova, Iz istorii, 372–3, 416–17, 541.

70) I. Dzhafarzade, A.A. Klimov and Z.I. Iampol’skii, eds., Istoriia Azerbaidzhanskoi SSR uchebnik dlia 8 i 9 klassov (Baku, 1939).

71) Dzhafarzade et al., Istoriia Azerbaidzhanskoi, 4; on language, 14–15.

72) “Dekada azerbaidzhanskogo iskustva,” Bakinskii Rabochii, April 5, 1938, 1.

73) Dekada 1938-ci il 6-16 aprelində təşkil olundu: “Dekada,” Bakinskii Rabochii, April 18, 1938, 2.

74) Bu hadisə mənə 2007-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin fəxri professoru Süleyman Əliyarlı tərəfindən danışılmışdır.

75) V.V. Bartol’d, “Mesto Prikaspiiskikh Oblastei v Istorii Musul’manskogo Mira,” in Bartol’d, Sochineniia, ii/1: 656.

76) R. Conquest, ed., The Politics of Ideas in the USSR (London, 1967), 8–9.

77) Oxşar situasiya tatar və çuvaşlarda 1944-cü ildən sonra müşahidə olundu. VKP(b) Mərkəzi Komitəsi tatarlar və Qızıl Orda dövlətinin əlaqələndirilməsini qadağan etmişdi. Daha dəqiq məlumat üçün bax:V.A. Shnirelman, Who Gets the Past?, 7, 22–4.

78) “Khronika,” Istorik Marksist 3 (1939): 213.

79) Istoriia Azerbaidzhana kratkii ocherk (Baku, 1941).

80) Həmin yerdə, 17–19.

81) Həmin yerdə, 17–19.

82) Həmin yerdə, 19.

83) Həmin yerdə, 21–31.

84) Həmin yerdə, 31.

Tərcümə: Akşin Muxtarov və Əli Kəbirli