Əvvəlcə bir milli kimlik nəzəriyyəsinin yaradılması üçün xüsusilə ümidverici iki anlayış var idi: iradə və kültür. Hər ikisi də önəmli və mənalı anlayışlardır. Buna baxmayaraq ikisinin də mövzunu yetərli səviyyədə açıqlamadığı aşkardır. Bunun niyə belə olduğunu başa düşməyə çalışmağın öyrədici bir cəhəti olduğunu düşünürəm.
İradə və ya razılıq istər kiçik, istərsə də böyük olsun bir çox qrupların meydana gəlməsində şübhəsiz ki, ən əhəmiyyətli faktorlardan biridir. İnsanlar həmişə hər cür forma və böyüklükdə, gah konkret çərçivələrlə əhatələnmiş, gah kövrək, gah sistemli şəkildə bir araya gəlmiş, gah da xaotik qruplar şəklində təşkilatlanıblar. Bu cür qrupların quruluşu və həyatlarını davam etdirmələri ilə bağlı prinsiplərin növləri sonsuzdur. Buna baxmayaraq qrupların formalaşması və varlığını davam etdirməsini təmin edən iki əsas vasitə və ya asanlaşdırıcı faktorun olduğu açıq-aşkar məlumdur. Bu faktorların bir tərəfində iradə, könüllü bağlılıq, sədaqət və həmrəylik, digər tərəfində isə qorxu və məcburiyyət dayanır. Bu iki ehtimal bir növ maqnitin iki əks qütbünü təşkil edir. Bəzi cəmiyyətlər çox nadir hallarda olsa da, bu iki ehtimaldan təkcə biri əsasında formalaşa bilir. Uzunömürlü qrupların çoxu könüllü bağlılığa əsaslanan sədaqət və aidiyyətin hissinin ümid və ya qorxu kimi müsbət və mənfi xarici təsirlərin qarışığına söykənir.
Əgər millətləri bir cəmiyyət halında mövcud olmağı öz iradələri ilə seçən qruplar şəklində qəbul etsək, dənizə atılmış tor şəklində düşünə biləcəyimiz bu yanaşma bizə məhsuldar bir ov təmin edəcəkdir. (1) Bu böyük ovun içində təbii ki, təsirli və tamamlanmış millətlər olaraq fərqlənən cəmiyyətləri asanlıqla tapa biləcəyik. Bu həqiqi millətlər, əslində öz iradələri ilə millət olmağı seçiblər və həyatları həqiqətən davamlı, qeyri-rəsmi və hər dəfəsində bu vəziyyəti təkrar-təkrar təsdiqləyən bir əsasa söykənə bilər. Buna baxmayaraq bu vəziyyət bir çox klub, qruplaşma, təşkilat, komanda, partiya və ya burada sadalaya bilməyəcəyimiz sənaye dövründən əvvəlki bir sıra cəmiyyət və birlik üçün də eyni şəkildədir. İnsanlara hakim olan ölçüb-biçmək, qorxu və mənfəət hislərin olmasına baxmayaraq, bunlarla eyni zamanda mövcud olan iradə, razılıq və aidiyyət hissi də insanlıqda öz mövqeyini qorumaqdadır. (İnsan kütlələri və yığınlarının təkcə durğunluq səbəbindən uzunömürlü olmağının iradə, yoxsa başqa şey hesab edilməsi məsələsi maraqlı və mübahisəli bir sualdır).
Üstüörtülü bir aidiyyət hissi istər millətlərdən kiçik və ya böyük, istərsə də fərqli formalarda özünü göstərən hər cür qruplaşmalar üçün etibarlıdır. Sözün qısası, iradə bir millətin bünövrəsini meydana gətirsə belə (bu anlayışda dövlətin idealist tərifi gizlidir), bir çox fərqli şeyin də bünövrəsi olduğu üçün milləti bu şəkildə təsvir etmək həqiqətən də mümkün deyil. Bu təsvirin uyğun görünməsinin tək səbəbi müasir, milliyyətçi dövrdə milləti təşkil edən qrupların könüllü bağlılıq və aidiyyət hissinə üstünlük verən quruluşlar olaraq diqqəti çəkməsi və haqqında danışılan digər qrup növlərinin dövrümüzdə asanlıqla unudulmasıdır. Milliyyətçiliyin üstüörtülü xüsusiyyətlərini bir əsas olaraq qəbul edənlər, eyni zamanda, bunu hər hansısa bir dövrdə yaşayan bütün insan qruplarına aid etməyə çalışmaq kimi bir səhv edirlər. Buna baxmayaraq konkret bir dövrə məxsus olan xüsusiyyət və şərtlərlə bağlı bu təsvirin (bu da ki, şişirtmədən ibarətdir), o dövrün meydana çıxma səbəblərini açıqlamaq üçün bir faydası yoxdur.
Ortaq kültürə əsaslanaraq davam etdirilən bir millət anlayışı təsviri də çoxlu miqdarda balıq düşmüş başqa bir tora oxşayır. Bəşəriyyətin tarixi mədəni fərqliliklərlə bəzənmişdir və hələ də bəzənməkdə davam edir. Mədəni sərhədlər bəzən müəyyən çərçivələrə sahib olur, bəzənsə qeyri-müəyyəndir. Mədəni formaların bu nizamı isə bəzən qalın hərflərlə qeyd olunacaq şəkildə aşkar, bəzən də əyri-üyrü və qarışırdır. Yuxarıda tez-tez vurğuladığımız səbəblərdən ötrü, bu fərqliliklərin meydana çıxartdığı zənginlik, əsasən, siyasi qurum və ya demokratiyanın müqəddəsləşdirdiyi razılıq və iradə ilə xoşbəxtlik əldə etmiş qrupların sərhədləri içərisində qalmaz, qala da bilməz. Aqrar təsərrüfata əsaslanan dünyanın bu qədər nizamlı olması mümkün deyildi. Sənayeyə əsaslanan dünya isə belə olmağa və ya ən azı bu sadəliyə uyğunlaşmağa meyillidir. Buna baxmayaraq bu başqa məsələdir və buna səbəb olan fərqli xüsusi təsirlər vardır.
Bütün dünyada getdikcə sürətlənən bir proses olan məşhur üst kültürlərin, yəni qəlibləşmiş oxuma-yazma və təhsilə əsaslanan əlaqə sistemlərinin qurulması, müasir yanaşmaları çox ciddi qəbul edən hər kəsə milli kimliyin ortaq kültürlə təsvir oluna biləcəyi hissini vermişdir. Müasir dövrdə insanlar ancaq ortaq bir kültürə sahib olan, daxilən hərəkətli və axıcı qruplarda yaşaya bilir. Həqiqi mədəni plüralizm indiki şərtlərdə öz etibarlılığını itirmişdir. Buna baxmayaraq bir az tarixi şüur və sosioloji incəlik bunun həmişə belə olması səhvini ortadan qaldıracaqdır. Əvvəllər çoxlu kültürü özündə əhatə edən cəmiyyətlər əsasən yaxşı nəticələr göstərmişdir. Hətta həqiqətən mövcud olmadığı vəziyyətlərdə bəzən plüralist kültürlər yaradılmışdır.
Əgər bu əsaslı səbəblərdən ötrü milli kimlik anlayışının tərifi üçün görünüşdə ümidverici olan bu iki yol dalana dirənibsə, üçüncü bir yol varmı?
İddialı, ancaq keçərli olan paradoks budur: Millətlər ancaq milliyyətçilik dövrü kontekstində təsvir oluna bilərlər. Əks halda sizin də düşünə biləcəyiniz kimi tamamilə təsrinə olan bir əlaqədə isə yox. “Milliyyətçilik dövrü” istənilən bir millətin oyanışı və özünü siyasi arenada qəbul etdirə bilməsindən ibarət deyildir. Bununla yanaşı, ümumi sosial şərtlər təkcə imtiyazlı azlıqlar üçün yox, bütün xalqı əhatə edən qəlibləşmiş, həmcins, mərkəzin dəstəklədiyi üst kültürlərin formalaşması üçün əlverişli olduğu zaman, yaxşı təşkil olunmuş təhsil sisteminin nəzarət etdiyi və çox vaxt şövqlə özlərini aid etdikləri vahid strukturu meydana gətirirlər. Kültürlər artıq siyasi legitimliyin təbii sığınacağı olaraq görülürlər. Bax, ancaq o vaxt mədəni sərhədlərin siyasi vahidlər tərəfindən hər hansısa bir pozuntusu qalmaqal hesab olunur.
Buna baxmayaraq bu şərtlər daxilində eyni vaxtda həm iradə, həm də kültürlə və həqiqətən hər ikisinin siyasi vahidlərlə birləşməsi şəklində təsvir oluna bilər. Bu şərtlərdə insanlar təkcə onlarla ortaq kültürə sahib olanlarla siyasi birlik meydana gətirmək arzusunu nümayiş etdirirlər. Beləliklə, könüllü istək, kültür və siyasi idarənin bir nöqtədə cəmlənməsi asanlıqla və tez-tez pozulmayan bir norma halına gələr. (Bir vaxtlar bu norma, demək olar ki, qlobal miqyasda heç bir cəza ilə üzləşmədən pozulmuş, bu vəziyyət heç diqqət çəkmədən və müzakirə olunmadan ötüşdürülmüşdür.) Buna baxmayaraq bu şərtlər bəşəriyyətin ümumi vəziyyətini yox, təkcə onun sənaye dövrünü təsvir etməkdədir.
Milliyyətçilik millətlərin bir məhsulu deyil, əksinə millətləri meydana gətirən milliyyətçilikdir. Qəbul etmək lazımdır ki, milliyyətçilik əvvəldən mövcud olan, tarixi mirasın gətirdiyi çoxlu kültürün içindən seçim edərək onları əsasən dəyişdirsə belə, bu mədəni zənginlikdən istifadə edir. Ölü dillər yenidən canlandırılır, adətlər formalaşdırılır və olduqca keçmiş dövrlərə aid olduğu hesab olunan bir sıra saf xəyali xüsusiyyətlər gündəmə gətirilir. Buna baxmayaraq milliyyətçi müdaxilələrin mədəni baxımdan yaradıcı, bər-bəzəkli və müsbət kəşflər meydana çıxaran xüsusiyyəti hər kəs tərəfindən səhv başa düşülməyərək “əslində bu lənətə gəlmiş avropalı filosoflar işləri öz axarına buraxmadıqları üçün, milliyyətçi düşüncəni özbaşına yaşayan siyasi qrupların qanına hopdurub onların talehini dəyişdirməsə, milliyyətçiliyin meydana çıxması mümkün olmazdı” tipli milliyyətçiliyin meydana çıxma səbəbini bu şəkildə şərtlərə bağlı, süni ideoloji kəşfin nəticəsi kimi görən bir düşüncəyə qapılmalarına yol verilməməlidir. Milliyyətçiliyin istifadə etdiyi mədəni hissə və yamaqlar çox vaxt necə gəldi yaradılmış tarixi kəşflərdir. Onsuz da bu keçmiş hissə və yamaqların istənilən biri işə yarayardı. Buna baxmayaraq nə olur-olsun, milliyyətçilik prinsipinin özü milliyyətçilik düşüncəsinə qəlib verməyə çalışan daşıyıcılarının əksinə, qətiyyən meydana çıxması təsadüfi olan bir gözlənilməzlik deyil.
Heç nə bu yanaşma qədər həqiqətdən uzaq ola bilməz. Milliyyətçilik təkcə göründüyü kimi yox, həm də özünü göstərdiyi kimi bir fakt da deyil. Qorumağı və yenidən canlandırmağı iddia etdiyi kültürlər çox vaxt ya öz kəşfidir ya da tanınmaz hala düşmüşdür. Yenə də milliyyətçi prinsipin özü xüsusi formaların hər milliyyətçilikdə fərqli olması iddiası ilə hamısına mənasız bir şəkildə aid edilən xüsusiyyətdən fərqli olaraq, qeyd etdiyimiz müasir şərtlərdən meydana çıxan çox dərin köklərə sahibdir, konkret səbəbləri vardır və asanlıqla rədd edilə bilməz.
Durkhaymın* təlimi bizə cəmiyyətin dini ibadət yolu ilə özünün gizli imicinə səcdə etdiyini deyir. Milliyyətçi bir dövrdə isə millətlər belə bir örtüyü üstündən ataraq özündənrazı və açıq şəkildə özlərinə sitayiş edirlər. Nasist Almaniyası Nürnberqdə özünə sitayiş edərkən, nə Tanrı, nə də Vodenə** sitayiş etmə iddiasında idi. Çox aşkar bir şəkildə özünə sitayiş edirdi. Daha mülayim, ancaq eyni şəkildə mənalı bir formada maariflənmiş modernist dinşünaslar öz sələfləri üçün çox böyük məna daşıyan din doktrinalarına nə inanırlar, nə də çox maraq göstərirlər. Bu doktrinalara bir az da gülünc olan öz-özünə edilməsi lazım olan vəzifələr də yükləyirlər ki, bunlar ancaq bir sosioloji ənənənin öz dəyərləri, davamlılığı və həmrəyliyini təyin edən konseptual və mərasim mahiyyəti daşıyan vəsaitələr olaraq etibarlıdır. Eyni zamanda, bu yolla reduksionist bir “din” halına düşən inanc sistemi ilə erkən Avropa tarixində çox əhəmiyyətli rol oynamış həqiqi din arasındakı fərqi sistemli bir şəkildə gözdən uzaqlaşdırmağa və kiçiltməyə çalışırlar.
Cəmiyyətin özünə sitayiş etməsinin istər kinli və şiddətli, istərsə də incə və zərif bir şəkildə baş verməsi artıq Durkhaymın vurğuladığı kimi Tanrının vasitəsilə cəmiyyətin gizli şəkildə özünə hörmət bəsləməsindən çox, aşkar şəkildə qəbul olunan və hamılıqla edilən bir sitayişdir. Buna baxmayaraq bu indi istifadə olunan üslubun Durkhaymın dövründə olan üslubdan daha çox həqiqətə sadiq olduğunu göstərmir. Cəmiyyət artıq müqəddəs bir çərçivəyə görə qiymətləndirilməsə də, milliyyətçiliyin özünəməxsus unutqanlıq və seçimləri vardır ki, bunlar nə qədər qatı şəkildə dünyəvi olsa da özlüyündə yanıldıcı və təhrif edici ola bilərlər.
Milliyyətçiliyin əsas yanıldıcı cəhəti və hətta öz yanılması bundan ibarətdir: Milliyyətçilik əslində əvvəllər xalqın çoxluğunun və bəzi hallarda hamısının həyatına alt kültürlərin hakim olduğu bir cəmiyyətdə, ümumi mənada bir üst kültürün zorla qəbul etdirilməsidir. Yəni məktəbdə oxuyaraq əldə edilən, akademik mühitin nəzarət elədiyi, mümkün olduğu qədər açıq bir bürokratik və texnoloji əlaqənin tələblərinə görə tənzimlənmiş bir dilin bütün cəmiyyətə yayılmağından danışırıq. Milliyyətçilik daha əvvəllər lokal səviyyədə kiçik qruplar tərəfindən özünəməxsus bir şəkildə yenidən hazırlanan xalq kültürlərinə əsaslanan lokal qrupların qarışıq quruluşu əvəzinə, yuxarıda haqqında danışılan bir növ ortaq kültürün bir yerdə saxladığı, bir-birlərinin yerini tuta biləcək möhkəm vahidlərin meydana gətirdiyi anonim, fərdi olmayan bir cəmiyyətin qurulmasıdır. Bütün baş verənlər həqiqətdə bundan ibarətdir.
Buna baxmayaraq bu milliyyətçiliyin ortaya atdığı və milliyyətçilərin istəkli şəkildə inandıqları şeyin tam əksidir. Milliyyətçilik əsasən xalqı fərz olunan bir xalq kültürü adına fəth edir. İstifadə etdiyi simvollar “Volk”, “Narod”un, yəni kəndlinin sağlam, başıaşağı və çətin həyatından alınmışdır. “Narod” və ya “Volk”un yadelli üst kültürə aid olan idarəçi və buna oxşar heyətlərin iqtidar və təzyiqinə əvvəlcə mədəni oyanış və kimlik iddiası, sonda isə milli istiqlaliyyət müharibəsi ilə qarşı çıxmağı milliyyətçilərin özlərini bu simvollarla ifadə etməsinə haqq qazandırır. Əgər milliyyətçilik qələbə qazanarsa, yadelli üst kültürü ləğv edir, ancaq əvəzinə yerli alt kültür gətirməz. Özünəməxsus yerli üst kültürü canlandırır və ya özünə üst kültür yaradır, ancaq kültürün keçmiş yerli xalq üslub və ləhcələri ilə də bağlılığı olduğu yanaşmasını da iddia etməkdən əl çəkməz. Məsələn, Budapeştdə şəhərə kəndli və ya kəndə aid olduğu iddia olunan geyimlərlə gələnlər, həqiqətən Budapeşt Operasının daimi müştərisi olan xanımlar idi. Müasir dövrdə də Sovet İttifaqında “etnik” qramofon vallarının alıcıları etnik kəndli əhali yox, yenicə şəhərliləşmiş, binalarda yaşayan, təhsilli, bir neçə dil danışa bilən, istər həqiqi, istərsə də xəyali olan hislərini və köklərini ifadə etməkdən xoşlanan və şübhəsiz ki, siyasi vəziyyətin icazə verdiyi qədər milliyyətçi davranışlar nümayiş etdirməkdən zövq alan bir xalqdır. (2)
Deməli, Durkhaymın tədqiqatındakı vəziyyətin eyni olmasa da həqiqətin yanıldıcı bir süzgəcindən süzülmüş görünüşü olması, yəni sosioloji yanılma vəziyyəti hələ də öz təsirini davam etdirməkdədir. Cəmiyyət artıq sitayiş etmək üçün dini simvollar istifadə etmir. Onun əvəzinə müasir, əlverişli, öz çarxını döndürən bir üst kültür, özünün formalaşdırdığı, qoruduğu və yenidən canlandırdığını düşündüyü bir xalq kültüründən ancaq yamsılayaraq əldə etdiyi mahnı və rəqslə şənlik mərasimləri keçirir.
Qaynaq
- Emest Renan, “Qu’est-ce qu’une Nation,” Ernest Renan et l’Allemagne(der.) Emile Bure, New York, 1945.
- Yu . V. Bromley et al., Sovremennye Etnicheskie Protsessy v SSSR, Moskva, 1975.
Qeydlər
Məqalə Ernest Gellnerin “Millətlər və Milliyyətçilik” (1983) kitabındakı “Millət nədir?” başlığının dilimizə tərcüməsidir.
* Emil Durkhaym (Emile Durkheim) – fransız sosioloq və filosof.
** Voden – german mifologiyasında tanrı. Skandinav mifologiyasında Odinin qarşılığıdır.
*** Yazıçının məqalədə “müasir dövrdə” şəklində bəhs etdiyi vaxt aralığını kitabın 1983-cü ildə nəşr olunmasını nəzərə alaraq qəbul etmək lazımdır.
