Giriş
Avropada XVII-XVIII əsrdə meydana çıxan və onun müasir dövrdəki formasını almasına səbəb olan millətçilik müəyyən şərtlərə görə Asiyaya nisbətən gec gəlib çatdı. Bu mənada, İran da istisna deyildi. XIX əsrdə ənənəvi cəmiyyətin tədricən dağılmasına işarə olan müəyyən şərtlərin formalaşması ilə paraleldə ölkədə millətçiliyin də cücərtiləri meydana çıxdı. XIX əsr, əsasən, millətçiliyin ilkin intelektual bazasının formalaşması ilə səciyyələnir. Həmçinin bu dövrdə iki növ millətçilik müşahidə edilirdi: modernlik tərəfdarı, ənənəvi cəmiyyətin bir çox xüsusiyyətlərindən imtina edən və aşağıdan təlqin edilən millətçilik və ölkədəki hakimiyyətini konsolidasiya etməyə çalışan mərkəzi hakimiyyətin təbliğ etdiyi yuxarıdan təlqin edilən millətçilik.
XX əsrin ilk rübündə Qacar İranı müxtəlif dərin dəyişikliklərə şahidlik edirdi. Əsrin başlanğıcından etibarən İranda millətçilik artıq siyasi qüvvəyə çevrildi və ölkənin taleyini öz çiyinləri üzərinə almağa iddia etməyə başladı. 1905-cı ildə başlanan konstitusiya hərəkatı cəmiyyətdə və siyasi sistemdə böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Müxtəlif toqquşmalardan, xarici müdaxilədən sonra Məclis 1911-ci ildə qapadıldı. Onun üzvlərinin bir çoxu öldürüldü, sürgün edildi və ya ölkədən qaçmağa məcbur edildi. Birinci Dünya müharibəsi başladıqdan sonra isə ölkə ərazisinin bir çoxu Üçlər İttifaqının və Antantanın mübarizə meydanına çevrildi. Uzun illərdir ölkədə davam edən feodal dağınıqlığı, mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi yaranmaqda olan yeni nəsil aktivistlərdə özlərindən əvvəlkilərlə müqayisədə düşüncə fərqliliyinin meydana çıxmasına səbəb oldu. Artıq yeni nəsil aktivistlər demokratiya və ya hər hansısa azadlıqlar tələb etmək fikrində deyildilər, onların əsas tələbi avtoritar, mərkəzçi və millətçi rejimin yaradılması idi. Onlar belə bir şansı 1921-ci il çevrilişi və nəhayət Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsi nəticəsində əldə edə bildilər. Pəhləvilər dövrü millətçiliyin artıq ən yüksək səviyyəyə çıxdığı dövr kimi xarakterizə olunur. Bu dövrdə İran kimliyinin sütunlarından biri hesab edilən İslamiyyətdən imtina edilmiş və ariyanlığa əsaslanan İraniyyət qabardılmışdır. Nəticədə, müəyyən mənada İranın homogenləşdirilməsinə nail olunsa da, etnik konfliktlərin də əsası qoyulmuşdur.
Bu məqələnin ilkin mərhələdə ən azı 3 hissədən ibarət olacaqdır. İlk mərhlədə müasir dövrdə İran adlandırılan ölkədə millətçiliyin meydana çıxmasından, onun Qacarlar dövründə keçdiyi təkamül yolundan və Məşrutə İnqilabının millətçiliyə (və ya əksinə) təsirlərindən, ikinci hissədə millətçiliyin hakim dövlət ideologiyası səviyyəsinə yüksəldiyi Pəhləvilər dövründən, bu dövrdə millətçiliyin dövlət tərəfindən modernləşmə alətinə çevrilməsindən, “keçmişin kəşfi”ndə və dinin cəmiyyətdən sıxışdırılmasında tarixdən istifadə edilməsindən danışacağıq. Sonuncu – üçüncü mərhələdə isə bütün bu proseslərin İran azərbaycanlılarına (və ya sadəcə türklərə) və ya əksinə İran azərbaycanlılarının bu proseslərə təsirindən, reaksiyasından bəhs edəcəyik.
I Hissə – İranda millətçilik: Qacarlar dövrü
İranda millətçilik – yeni bir şey və ya I mərhələ
Modern anlamda millət və millətçiliyin son əsrlərə xas siyasi qavramlar olduğu məlumdur. Müasir cəmiyyətlərdə millət və millətçiliyin yerinə yetirdiyi funksiyanı orta əsrlərdə demək olar ki, dinlər yerinə yetirirdi. Buna görədir ki, britaniyalı tarixçi Levis Namier “din millətçilik üçün XVI əsrdə istifadə edilən sözdür” deyə qeyd edirdi.[1] XVI əsrdə İran da daxil olmaqla, ətraf coğrafiyada İslamın şiəlik məzhəbinin hakim olması onu sünni məzhəbinə malik olan qonşu bölgələrdən ayrılmasına səbəb oldu. Qonşuluqda yerləşən özbəklər və osmanlılarla uzun müddət davam edən müharibələr şiə icmasının tədricən siyasi struktura təkamül etməsinə, sonda isə dövlət, din və nəhayət, millətçilik arasında qarışıqlığa səbəb oldu.
Lakin bu proseslər hələ də bəzi suallara səbəb olur. Formalaşmaqda olan iranlı kimliyi nə qədər geniş yayılmışdı? Hansı şəhər sosial sinifləri onu əhatə edirdi, o şəhərlərdən kənarda yayılmışdımı, kənd və ya tayfa quruluşu hakim olan yerdə lokal kimliklər daha üstün idimi? Bu kimlik yalnız farsdillilər arasında izolyasiya olub qalmışdı, yoxsa çoxsaylı etnik-tayfa qrupları arasında da yayılmışdı ? Ən önəmlisi, bu kimlik millətçiliklə bərabər səviyyədə ola bilərdimi, yoxsa bu iki fenomen arasında böyük fərq var idi?
Etnik mənsubiyyət legitimləşdirici rol oynamasa da, Səfəvilər dövründə rəqib elit qruplar arasındakı rəqabətin etnik bölünmə mahiyyətinə sahib olduğu açıq-aşkardır.[2]
Hətta bu sualları cavablandırmağa çalışmadan belə, deyə bilərik ki, XIX əsrdə hakim kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin yavaş-yavaş modern cəmiyyətə doğru addımlamasının səbəb olduğu sarsıntılar da, İranda millətçiliyin formalaşasına səbəb olan amillər sırasındadır. Buna qədər olan tarixi proseslər isə sadəcə bu meydana çıxan millətçiliyin yönünün müəyyən edilməsində rol oynadı.
Millət termini o zaman qədər də bu coğrafiyada işlədilirdi, lakin fərqli mənada – əhli-kitab hesab edilən dini icmaları təsvir etmək üçün işlədilirdi. Bu uyğun olaraq, milləti-müsəlman, İran müsəlman milləti və sonda, müsəlman sözü atılaraq, iranlı milləti olaraq təkamül etdi. XIX əsrdən etibarən İran millətquruculuq və millətçilik erasına qədəm qoydu.
Millət, millətçilik və milli kimlik kimi modern qavramlar fərdin muxtariyyəti, milli birlik və millətin rifahı kimi idealların güclənməsinə, yaranmaqda olan yeni ziyalılar təbəqəsinin əsas şüarına çevrilməsinə səbəb oldu. Yeni ideallar həmçinin, insanları subyekt (raʿāyā) olmaqdan vətəndaşa (šahrvandān) çevrilməsinə şərait yaradırdı. Siyasi şüurda və kimlikdə belə dəyişikliklər dini hisslərdən ayrı olan və yeni siyasi dəyər olan millətə sadiqliyi tələb edən vətənpərvərlik hissinin formalaşmasına səbəb oldu.
İndiki dövrdə olduğu kimi İran[3] o zaman da çox etnoslu ölkə idi. Müasir mənada dövlət olmaqdan uzaq olan və daha çox imperiya standartlarına cavab verən İranın bir çox əyalətləri arasında əlaqə yox idi. Monarxiya xarici təzyiqlərə qarşı müqavimət göstərə bilmə bacarığını inkişaf etdirməyə cəhd göstərdikcə müəyyən mərkəzləşmə oldu və bu, avtomatik dövlət tərəfindən aparılan millətquruculuqla nəticələndi. Sürət və uğur çox aşağı olsa da, bu proses artıq başlamışdı. Bu prosesin üzərində inşa edilməsi üçün təməl olaraq isə fars dili və ədəbiyyatı, İslamdan öncəki İran tarixi götürülmüşdü. Təsadüfi deyil ki, fars şahları barədə olan və XIV əsrdə Fəzlullah Hüseyni Qəzvini tərəfindən yazılan Tāriḵ al-moʿjam fi āṯār-e moluk-e ʿAjam əsəri 1831-1891-ci illərdə təkcə Təbriz. Tehran və İsfahan şəhərlərində 7 dəfə nəşr edilmişdi. XX əsrin əvvəllərində isə daha 3 dəfə nəşr edildi.[4]
Millət və millətçilik kimi yeni ideyaların bir çoxu, əksərən qərblə ticari, mədəni və siyasi əlaqələri olan ədəbiyyat adamları tərəfindən rekonstruksiya olunmuşdu. XIX əsrdə meydana çıxan xalq ideyası, liberal millətçilik 1905-1911-ci illər inqilabında özünün çiçəklənmə dövrünü yaşadı və Pəhləvilər dövründə dövlət tərəfindən dəstəklənən millətçiliyə çevrildi. Lakin artıq əsrin ortalarından onun rəqibi peydə oldu – bu İraniyyətlə İslamiyyətin mübarizəsi idi. Hansı onların kimliyinin əsas təməli idi – ariyan olmaq ya İslama aid olmaq ?[5]
Bir çoxlarının fikrincə, Qacar İranında millətçilik düşüncəsi aşağıdan yuxarıya doğru formalaşmış və eyni zamanda da yuxarıdan təbliğ edilmişdir – beləliklə, uzun bir dövr İran tarixində aşağıdan və yuxarıdan diktə edilən iki millətçilik mövcud olacaqdı. Qərb intelektuallarının millətçilik düşüncəsi ilə tanış olan yeni intelektual təbəqənin başqa bir şeydə də bəxti gətirmişdi – onların “irs-toplama mərhələsi” bu dövr yeni arxeoloji qazıntılar dövrü idi. Yeni arxeoloji qazıntılar İslam öncəsi dövrə aid müxtəlif mədəniyyətlərin üzə çıxarılması ilə yadda qaldı, bu “möhtəşəm keçmiş” gələcəyə ilham rolunu da oynamalı idi.[6] Bundan yararlanan millətçi, dünyəvi intelektuallar İslam öncəsi mədəniyyətin “möhtəşəmliyini” qabartdılar və cəmiyyətin geridəqalmışlığın əsas səbəbkarı kimi İslamı göstərməyə başladılar. İslam burada həm də İranı Rusiya və Birləşmiş Krallığın yarımüstəmələkə halına düşməsinə səbəb olan feodalizmin, feodal qayda-qanunun və ya qanunsuzluğun simvolu idi. Beləliklə, bir dövrlərdə çoxlarına görə 3 mərhələli iranlı kimliyinin – etno-linqivistik, ərazi, din – sonuncu sütununu – dini təşkil edən İslam, artıq intelektuallar tərəfindən gözdən salınmağa başladı. “O (din), millətçilik üçün edə biləcəyini etmişdi və artıq cəmiyyətin inkişafı üçün buxovdan başqa rol oynaya bilməzdi”.
İranda millətçiliyin əsasını qoyan ilk şəxs olaraq bir çoxları Abbas Mirzəni götürürlər. Abbas Mirzənin və onun dostu Mirzə Əbülqasım Qaemməqamın islahat cəhdləri dövlətin modernliyə keçid etməsi üçün edilən ilk cəhd hesab edilir. Abbas Mirzəni Əmir Kəbir izlədi. Onun islahat cəhdləri, əsasən, sənayeləşməni özündə ehtiva edirdi. Gördüyü işlər içərisində, yəqin ki, ən böyüyü İranın ilk qəzetinin əsasını qoyması oldu. Bu qəzet “Dar-al Fonun” adlanırdı və yeni nəsil tələbələrə Avropa barədə məlumat verirdi. Yuxarıdan millətçiliyin ikinci dalğası isə sonrakı nəsilə aid olan Hüseyn xan Sipəhsəlar (1828-1881), Mirzə Mülküm xan Nizam-əl Dövlə (1833-1908), Yusif xan Mostaşar-əl Dövlə və Məcd-əl Mülk Sinaki (180901881) gəldi. Onlar ölkədə müasir siyasi inistitutların, yəni dolayı yolla da olsa modern cəmiyyətin qurulması üçün çalışırdılar. Bu Qərbin müstəmləkəsi olmamaq üçün zəruriyyət kimi qiymətləndirilirdi. Yuxarıda qısa da olsa, millət sözünün İrandakı təkamülündən bəhs etdik, onu da qeyd etmək lazımdır ki, milliyyət konsepsiyasına vurğu olaraq bu termindən ilk dəfə Hüseyn xan Sipəhsəlar istifadə etmişdir:[7]
“Milliyyətin əsası fransız imperatoru tərəfindən: “Hər bir millət öz xalqı tərəfindən idarə olunmalıdır” ifadəsindən irəli sürülmüşdür”.[8]
Nəsrəddin şahdan etibarən millətçiliyin yuxarıdan gələn dalğası gücləndi. Rusiya və Birləşmiş Krallığın təzyiqləri altında Qacar hakimiyyəti ölkənin mərkəzləşdirilməsinə ehtiyac duyurdu. Daxildə geniş səlahiyyətləri olan xanlıqların mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirilməsi, torpaqların mərkəzləşdirilməsi və dövlət qanunlarının az da olsa, ucqar bölgələrə də çatdırılmasına çalışılması millətin formalaşmasına müəyyən qədər təsir etdi.[9] Lakin, çox güman ki, bu prosesə bundan dəfələrlə çox təsir edən faktor çoxsaylı qəzetlərin yaranması olmuşdur. Qəzetlər dar bir çevrədə də olsa, ölkə gündəmini yaratdı. Bu gündəmdə isə ölkəyə aid hər şey müzakirə edilirdi. Nəsrəddin şahın mərkəzləşdirmə siyasəti Osmanlıdakından zəif nəticələrə sahib olsa da, sonda şahı vətənin atası, hörmət və itaət olunmalı insan kimi qiymətləndirən millətçilik axınının formalaşmasına səbəb oldu.[10] Osmanlı və Avstriya-Macarıstan imperiyalarında bu cür millətçiliyin motivatoru şəhərlilərdən və dini legitimliyin azalmasından qaynaqlanan qorxu idisə, Qacarlarda ölkənin imperialistlər tərəfindən müstəmləkə halına salınmasına reaksiya göstərə bilməməkdən qaynaqlanan qorxu idi.[11]
Qacarların digər mövcud Qərb konsepsiyalarından niyə məhz millətçiliyi seçməsinin səbəbi o idi ki, onlar düşünürdülər ki, millətçilik cəmiyyətin daha geniş hissəsinə xitab etmək və onları səfərbər etmək üçün daha əlverişlidir. Lakin Qacarların millətçilik “bazarına” daxil olmasından əvvəl orada artıq hakimiyyətə, hakim qaydalara və sosial formasiyaya müxalif millətçilik var idi. Aşağıdan gələn və cinsi ayrıseçkiliyi özündə ehtiva edən millətçilik milləti kişilərin qardaşlığı kimi təsəvvür etsə də, vətəni qadın sevgisi ilə təsəvvür və təsvir edirdi. Onların cəmiyyətə müraciətləri təxminən belə idi: “Ana vətən xaricilərin təcavüzünə məruz qalır və Qacarlar onu müdafiə edə bilmirlər. Kişilərin (millətin üzvlərinin) namusu onların vətənlərini xaricilərdən qorumalarına hazır olub-olmamalarından asılıdır”.[12]
Romantik millətçilər
Millətquruculuq proseslərində möhtəşəm keçmişlə identifikasiya olunmanın insanların indiki acınacaqlı şəraitlə başa çıxa bilmələrinə kömək etdiyinə inanılır. İrandakı millətquruculuq prosesində bu missiyanı romantik millətçilər yerinə yetirirdi.
Milləti primordial (ilkin) olaraq qəbul edən onların səyi nəticəsində İran tarixinin davamlılığına inam yarandı. İrandan sonsuz möhtəşəm keçmişdən gələn və möhtəşəm gələcəyə gedən bir dövlət idi. Onların əsərlərində vətəni sevmək insanların mənəvi ehtiyyacı kimi təqdim edilirdi. Onların əsərlərinin əsas xəttinə görə, İranın pis günə düşməsinin səbəbkarı kimi İslam dini göstərilir və pis vəziyyətdən çıxa bilməməsinin günahkarı kimi isə siyasi dairələrin bacarıqsızlığı və geridəqalmış ruhani sinfinin müqaviməti göstərilirdi. Çıxış yolu kimi isə fars dilinin saflaşdırılması, yad islam kültüründən imtina və Qərb sivilizasiyasına inteqrasiya göstərilirdi.
Bu axımın əsas şəxsləri Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlaləddin Mirzə Qacar və Mirzə Ağa Xan Kirmani idi. Mirzə Fətəli Axundzadə Azərbaycandan və etnik baxımdan türk olsa da, özünü İran köklü (nežād-e Irāni) və İran millətinə (mellat-e Irān) aid kəs kimi təqdim edirdi.[13] Axundzadə məktublaşma və dostluq vasitəsiylə Qacar sülaləsinin şahzadəsi Cəlaləddin Mirzəyə (1826-1870) təsir etmişdi. Cəlaləddin Mirzə milli tarixi əhatə edəcək “Nama-ye Kosravan” (Monarxların Tarixi) kitabını yazmışdır. O bu əsərdə sadələşdirilmiş və ərəb sözlərindən arındırılmış fars dilindən istifadə edilmişdir. Kitabın birinci hissəsi Mahabadianlardan Sasanilərə qədərki dövrdən ibarətdir və əsərdə neo-zərdüşt mifologiyası olan Dasatir hərəkatının təsiri hiss olunur.[14] Mirzə Ağa xan Kirmani (1854-1896) Cəlaləddin Mirzəni izləmiş və İranın milli tarixini əks etdirəcək “Aina-ye Sekandari” əsərini yazmışdır. Əsər mifoloji keçmişdən Qacar dövrünə qədərki dövrü əhatə edir. Əsərdə İranın keçmiş möhtəşəmliyi və indiki səfaləti müqayisə edilirdi.[15] Bu ideyalardan təsirlənən ədiblər hətta türk kökənli Qacarlar üçün belə “iranlı kök” kəşf etdilər – ‘qacarlar parfların davamçılarıdırlar’.[16]
Romantik millətçilər Məşrutə inqilabı ideyalarının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
İkinci mərhələ
1896-cı ildə Müzəfərəddin şahın taxta çıxması ilə birlikdə millətçilik ikinci mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhələnin xarakterik xüsusiyyəti millətçiliyin fərdlər halında olan millətçilik halından çıxaraq nisbətən geniş kütləyə çıxmasıdır. Toxum halında da olsa, gizli təşkilatlar formalaşdı, məktəblər və nəşriyyatlar işə düşdü. Bu dövrdə millətçilik modernizmlə daha da sıx bağ qurdu və tarixdəki insanlar passiv obyektlər olaraq yox, aktiv oyunçular kimi dəyərləndirməyə başlanıldı.
İran millətçiliyinin əsasını qoyan atabanilərin bu dövrdə gördükləri işlər onların maarifçilik hərəkatının nə dərəcədə təsirində qalmalarının sübutudur. Bu dövr hərəkatının əsas üç şüarı “mədəniyyət”, “təhsil” və “qanunun aliliyi” idi. Məqalələrdə və nitqlərdə iranlı milləti ucaldılsa və irq konseptinə – iranlı/ariyan – müraciət edilsə də, bunlar əsasən, iranlı ruhu qavramı ilə tandemdə işlədilirdi. Düşünülürdü ki, ölkə miqyasında uğurlu formada tədbiq edilən təhsil sistemi ilə qədim mədəniyyəti yenidən öz əzəmətinə qaytarmaq mümkündür. Beləliklə, bu müzakirələr iranlıları görünən və bilinən potensiallarını doğrultmamağa görə tənqid etməklə kifayətlənmədi, eyni zamanda bir həll yolu da təklif etdi – ağıllarda inqilab.[17] Bu dövrün əsas fəaliyyəti isə mərhələ bölgümüzə görə üçüncü mərhələyə düşdüyü üçün, əsasən, o hissədə bəhs edəcəyik.
Etnik qeyri-fars olan şəxslərin ilk dəfə sistem tərəfindən farslaşdırılması da məhz bu dövrdən başladı. Fars ədəbiyyatının və tarixinin təbliğ olunması və bütün Qacar əhalisinin ədəbiyyatı və tarixi kimi təqdim edilməsi müasir kültürəl homogenləşmə prosesini başlatdı. Vəziyyətin belə olması, İranın etnik türklər yaşayan bölgələrində müəyyən kimlik böhranlarına səbəb oldu. Şimali Azərbaycanın cənuba nisbətdə daha çox inkişaf etməsi və müasirləşməsi, fars ədəbiyyatı və dilinin inkişafı fonunda, güneydəki azərbaycanlıların bəzilərini iranlı kimliyindən imtinaya təşviq edirdi. Lakin bu heç də bir mənalı formada baş vermirdi. Belə ki, irəlidə də bəhs edəcəyimiz kimi bəzi etnik azərbaycanlılar (və ya türklər) gələcəkdə Pəhləvilər dövründə ariyanizmə əsaslanan millətquruculuqda fəal iştirak edəcəkdilər.
Üçüncü mərhələ
1905-ci ildə İran və İrandakı millətçilik yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Müzəffərəddin şah ona qarşı müxalifəti bir qədər zəiflədər ümidi ilə, az da olsa, yumşalmaya getdi. Lakin nəticə gözlənilənin əksi oldu – gizli təşkilatlar ortaya çıxdı, xüsusən Tehran və Təbrizdə.
Məşrutə inqilabında əsas rol oynayacaq 5 təşkilat var idi – Gizli Mərkəz, Sosial Demokrat Partiyası, İnsanlıq Cəmiyyəti, İnqilabi Komitə və Gizli Cəmiyyət.[18] Bu təşkilatların fəaliyyəti ilə yanaşı, 1905-ci iqtisadi böhranı vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi və inqilab başladı. Oktyabrda parlament açıldı. Parlamentdə 3 qrup var idi – monarxistlər, mötədillər və millətçi adlandıra biləcəyimiz liberallar. Mötədillər çoxluğa malik idilər və orta sinifdən təşkil edilmişdilər, monarxistlər azlıq idilər və əsasən, torpaq sahiblərindən təşkil edilmişdilər, üçüncü qrupun əsasını isə ziyalılar təşkil edirdilər. Narazı qüvvələrin əsas tələbi Avropa dövlətləri nümunəsində konstitusiyanın qəbul edilməsi idi.[19] Bu inqilab İran tarixində XIX əsr boyunca yetişməkdə olan modernliyin və onun meyvəsi olan millətçiliyin köhnəliklə və istibdadla ilk açıq mübarizəsi idi.
İranda Məşrutə İnqilabının başlanması ilə millətçiliyin üçüncü mərhələsi işə düşdü. Bu dövrdə artıq millətçilik siyasi təşkilatlar və partiyaların qurulmasına iştirak edərək, ilk dəfə birbaşa siyasətə, həm də aşağıdan yuxarıya doğru təsir göstərməyə başladı. Hərəkatın əsas məqsədi ölkə iqtisadiyyatını xaricilərdən qorumaq və ölkəni Hindistanın, Misirin, Buxaranın gününə düşməkdən xilas etmək idi. Həmçinin, bu inqilab dövründə İranın sonrakı 100 ildən çox tarixini müəyyən edəcək iki fenomenin mübarizəsi başladı.
Məclisin çağırılması konstitusiyaçıların əsas uğuru idi. Məclisin milli formada dizayn edilməsi iki əks kollektiv kimlik düşərgəsi və ya iki “xəyal edilən” icma: dinlə millətçilik arasında münaqişənin meydana çıxması ilə nəticələndi. Bu münaqişənin kökləri ötən əsrə gedib çıxırdı, lakin məhz Məşrutə inqilabı zamanı millətçilik dini kimlik tərəfdarlarının qarşısına əməli güc kimi çıxa bildi.
İnqilabın davam etdiyi 5 il boyunca İranda 200-dən çox qəzet və ya jurnal nəşr edildi. Qəzetlər vasitəsi ilə oxucular yeni millətçilik terminləri, qavramları ilə tanış oldular. Həmçinin qəzetlərdə bütün ölkə boyunca baş verən hadisələrin müzakirəsi gedirdi. Bu hadisələrin müzakirəsi prosesinin oxuyucuların beynində ölkənin sərhədlərinin müəyyən edilməsində də müəyyən rolu olmuşdur.[20]
Eyni zamanda Məşrutə hərəkatı İran millətçiliyinin təbiəti uğrunda olan mübarizənin də meydana çıxmasına şahidlik etdi: territorial, dünyəvi və inkuliziv mahiyyətə qarşı dini, qeyri-azadlıqçı və ekskuliziv.
Radikal dünyəvilərlə mühafizəkar dindarlar arasındakı əsas müzakirə məsələsi qeyri-müsəlmanların, yəni dini azlıqların milli icmaya daxil edilib-edilməməsi idi.[21] Bəzi dini azlıq nümayəndəsi üçün millətçilik təkcə yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya etmək demək deyildi, həm də öz icmalarının inkişafı demək idi.
Həmçinin inqilabın gedişatı və dərinləşməsi Nəsrəddin şahın hakimiyyəti dövründən öz hakimiyyətlərini gücləndirmək, daha geniş xalq kütlələrinə müraciət və səfərbər etmək üçün millətçilik ritorikası deyilə biləcək ritorikadan istifadə edən monarx və onun dəstəkçilərinin qarşısına seçim qoydu: ya elit təbəqə olaraq sahib olduqları imtiyazlardan əl çəkmək, ya da dünənə qədər özlərini ataları adlandırdıqları insanların və müqəddəs dedikləri torpaqların xaricilərin tapdağı altına düşməsi arasında seçim etməli idilər. Təbii ki, monarxiyanın xislətinə uyğun olaraq (Osmanlıda da belə olmuşdu), Qacar hakim təbəqəsi də, ikinci variantı üstün tutdular və rusların məclis binasını bombardman etməsi ilə inqilabı yatırdılar.[22]
İnqilabçıların bir çoxu ölkədən qaçmağa məcbur oldu. Xeyli sayda inqilabçı isə ya edam edildi, ya da ucqar bölgələrə sürgün edildilər.
Iransahr
“Iransahr” qəzeti Qacarların son dövrü və Pəhləvilərin erkən dövrü İrandakı millətçiliyin öz ideyalarını əsas əks etdirdiyi “səhnə”lərdən biri olmuşdur. Bu dövrün xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün bu qəzet barədə qısa məlumat verməyi də lazım bildik.
“Iransahr” qəzeti (1922-1927) “Kaveh” (1916-1922) qəzetinin varisi olmuşdur. Bu qəzeti millətçiliyin ən çox təbliğ edildiyi qəzet idi və bəzən onların millətçiliyi irqi alilik qavramını belə ehtiva edirdi. Bu qəzet ətrafında birləşən millətçilər də, bütün problemlərin həll yolu kimi təhsili görürdülər. Üslub olaraq sərt dilin seçilməsi, o dövrkü tarixi şəraiti nəzərə alsaq, yəqin ki, daha başa düşülən olar – Qacarların ölkəni idarə edə bilməməsi, feodal pərakəndəlik və Məşrutə inqilabının qapamaq əvəzinə açdığı yeni ağır yaralar. Birinci Dünya müharibəsinə doğru gedən illərdə və müharibə illərində ölkə idarəçiliyində və ümumiyyətlə, mərkəzi hakimiyyətdə yaşanan çöküş, iranlıların vəziyyətlərinin nə qədər ciddi olduğunu anlaya bilmədiklərini dərk edən intelektuallarda əsas travmaya səbəb oldu. İranlıların əzəmətinə təriflər yağdıran şəxslər imperial uğurlar və zəfərlər nəticəsində meydana çıxmamışdılar, onlar çöküşün ağrılarından dünyaya gəlmişdilər və demək olar ki, həmişə iranlıların üzləşdikləri acı reallıqla təzad təşkil etdilər. Reallıqda bunlar hər hansısa irqi üstünlük düşüncəsindən doğan səfsətə yox, təcili “silaha sarılma” çağırışları idi.[23]
Qacarların devrilməsi
Birinci Dünya müharibəsinin gedişatında ölkə ərazisinin Osmanlı və Rusiya bölmələrinin işğalına keçməsi Qacarlar sülaləsinin “millət atası” obrazının son işartılarının da silinməsi ilə nəticələndi. Uğursuz inqilab və bu uğursuzluğun ardınca gələn dağıdıcı dünya müharibəsi İrandakı millətçiliyin təbii inkişafına da təsir göstərdi.
1921-ci ildə artıq ölkədəki Qacar hakimiyyəti pozulmuş və faktiki olaraq ölkəni idarə edə bilməkdən məhrum olmuşdu. Neftlə zəngin olan ölkə Böyük Britaniya kimi böyük dövlətlərin hərbi və iqtisadi yardımına möhtac vəziyyətdə idi.[24] Ölkədəki hərbi qurumlardan Kazak Briqadasından başqa heç bir nizami qüvvə yox idi. 11 yaşında taxta çıxan Əhməd şah xüsusən Birinci Dünya müharibəsinin gedişatında ölkə ərazisinin Osmanlı, Britaniya və Rusiya qüvvələri tərəfindən işğal edilməsindən sonra əhali arasındakı nüfuzunu itirmişdi. İranda hakimiyyət uğrunda Rusiya ilə rəqabət aparan böyük Britaniya da İranın idarə edilməsindən narahat idi. Nəhayət, 1921-ci ilin 14 yanvarında britaniyalı general Edmund Ironside Təbriz taborunun komandanı olan Rza xanı briqadanın komandanı seçdi.[25] Bir ay sonra Rza xanın komandanlıq etdiyi Kazak Briqadası 3-4 min nəfərlik qüvvə ilə Tehrana çatdı. Hərb naziri təyin edilən Rza xan ölkə daxilindəki bir çox üsyan və qiyamı yatırdı. 1923-cü ildə artıq o, Qacar İranındakı bir çox üsyan və qiyamın yatırılmasına nail olmuşdu. Paytaxta döndükdən sonra baş nazir təyin edildi və Əhməd şah Qacarın Avropaya fəxri sürgünə göndərilməsindən sonra – 1925-ci ilin oktyabrında şah elan edildi. Başlanğıcda o, ölkəsini Mustafa Kamal Atatürkün Türkiyədə etdiyi kimi respublika elan etmək istəyirdi, lakin ingilislərin və dindarların müxalifəti qarşısında bu fikrini dəyişdirdi və şahənşah elan edildi.[26]
Rza şah Pəhləvinin hakimiyyətə gəlməsi ilə bir çox aktivist Pəhləvi rejiminin ideoloqlarına çevrildilər və rəsmi tarixşünaslığa əsaslanan yeni kimliyin qurulmasında aktiv iştirak etdilər. Nəticədə, 1925-ci ildən 1979-cu ilə qədər Pəhləvi sülaləsi yeni inistitutlar quraraq fars kimliyinə və dilinə əsaslanan yeni milli kimliyin qurulmasının himayəçiləri oldular.
İrandakı millətçiliyin hədəfləri, ideoloji əsasları məqalənin ikinci hissəsində araşdırılacaqdır.
Nəticə
İranın Rusiya və İngiltər qarşısında XIX əsrin əvvəllərində düçar olduğu məğlubiyyətlər dövləti müəyyən modernləşməyə getməyə sövq edirdi. Abbas Mirzə ilə başlanan proses fasilələr, sürətlənmələr və yavaşlamalarla Rza şah dövründə də davam etdi.
Qacarlar dövrü həmçinin, millətçiliyin formalaşma və siyasi iddia edə bilmə səviyyəsinə yüksəlmə mərhələsinin sona çatması ilə xarakterizə olunmalıdır. İrandakı milli kimliyin 3 sütunu vardır – fars etno-linqivistikası (İraniyyət), islamilik (İslamiyyət) və territorial konsepsiya olan İranşəhr və İranzəmin. Bu 3 sütunun formalaşması müxtəlif əsrlər boyunca getsə də, yetkinləşməsi və siyasi mənada XIX əsrdə olmuşdur. Bütün bu konsolidasiyalarla bərabər, milli kimlik barədə düşüncələrdə kəsişən məsələlərdə var idi və bu hələ də İrandakı millətçiliyin nəzəri olaraq kateqoriyalaşdırılmasında xüsusi çətinlik yaradır. Bu kəsişən düşüncələrin ilk toqquşmalı formada təzahürü isə Məşrutə inqilabı zamanı baş verdi.
Hadisələr göstərdi ki, İraniyyətlə İslamiyyət arasında toqquşan məsələlər var. Bir çox araşdırmaçıya görə, elə bununla da, İran İslam İnqilabına doğru gedən prosesin təməlləri atıldı.
Qacarların devrilməsi ərəfəsində İrandakı millətçilik böyük dəyişikliklər ərəfəsinə qədəm qoymuşdu. Avropada ariyanizmin yüksəlişə keçməsi və orientalizmə marağın artması İrana da təsir etmişdi və İrandakı millətçilər gələcəkdə daha böyük formada intişar tapacaq “keçmişin yenidən şərhi prosesi”ni məhz bu dövrdə başladacaqdılar.
Artıq bu zaman millətçiliyin əlavə bir missiyası daha var idi – dinin rəsmi dairələrdən sıxışdırılması ilə şah hakimiyyətində yaranmış və yüz illərdir din vasitəsiylə həll edilən legitimliyi təmin etmək. Böyük ölçüdə yuxarıda bəhs etdiyimiz modernləşmə nəticəsində meydana çıxan millətçilik artıq Pəhləvilər dövründə şah hakimiyyətinin legitimləşdirilməsi və ölkənin tam mənada modernləşdirilməsi (xüsusən, dinin sıxışdırılması) üçün aktiv vasitəyə çevrildi.
Həmçinin, milli kimlik sütunu kimi fars etno-linqivistikasının seçilməsi ölkədə qeyri-fars etnosların, xüsusən də türklərin (azərbaycanlıların) də milli şüurlarının oyanmasına səbəb oldu.
Sonda bəhs etdiyimiz Pəhləvilər dövrü millətquruculuq və millətçilikdən, türklərin bu proseslərdəki yerindən II və III hissədə bəhs edəcəyik.
[1] Anthony Marx, Faith in Nation: Exclusionary Origins of Nationalism (Oxford: Oxford University Press, 2003), 25.
[2] Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire (London: I. B. Tauris, 2009), 33.
[3] O zaman dövlətin adlandırılması İran deyildi. Bu adlandırma 1930-cu illərdən sonra rəsmi olaraq qəbul edilmişdir. Sadəcə biz elmi ədəbiyyatlarda bu cür getdiyinə və qarışıqlıq olmasını istəmədiyimizə görə, bu cür adlandıracağıq.
[4] Aḥmad Monzawi, Fehrest-e nosḵahā-ye ḵaṭṭi-e fārsi VI, Tehran, 1974. 4386-4389
[5] Məqalənin ikinci – Pəhləvilər dövründən bəhs edən hissəsində bu barədə ətraflı bəhs ediləcəkdir.
[6] Afshin Marashi, Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940. Seattle: University of Wasington Press, 2008), 49.
[7] Faridun Ādamiyat, Fekr-e āzādi wa moqaddama-ye nahżat-e mašruṭiyat, Tehran, 1961. 131.
[8] Yuxarıda bəhs etdiyimiz ‘Subyekt-Vətəndaş’ transformasiyasına diqqət edin.
[9] Firoozeh Kashani-Sabet, “Fragile Frontiers: The Diminishing Domains of Qajar Iran”. International Journal of Middle East Studies, (1997), 227.
[10] Mohamad Tavakoli-Targhi, “From Patriotism to Matriotism: A Tropological Study of Iranian Nationalism, 1870-1909”. International Journal of Middle East Studies, (2002), 217-219.
[11] Marashi, Nationalizing Iran, 35-37
[12] Afsaneh Najmabadi, “The Gender of Modernity: Reflections on Iranian Historiography”, Histories of the Modern Middle East: New Directions, (2002), 77.
[13] Faridun Ādamiyat, Fekr-e āzādi wa moqaddama-ye nahżat-e mašruṭiyat, Tehran, 1961. 9
[14] Abbas Amanat, “Pur-e ḵāqān wa andiša-ye bāzyābi-e tāriḵ-e melli-e Irān,” Iran Nameh 17/1, Winter 1999, pp. 5-54.
[15] [15] Faridun Ādamiyat, Fekr-e āzādi wa moqaddama-ye nahżat-e mašruṭiyat, Tehran, 1961. 149-211.
[16] Moḥamamd Ḥasan Eʿtemād-al-Salṭana, Dorar al-tijān fi ansāb bani Aškān, 2 vols., Tehran, 1891-93.
[17] Ali M. Ansari, “Iranian nationalism and the question of race”, 105.
[18] Abrahamian, “Iran Between Two Revolutions”, 76.
[19] Hirbohd Hedayat, “The Development of the Modern Iranian Nation-State: From Qajar Origins to Early Pahlavi Modernization”, 49
[20] Negin Nabavi, “Spreading the Word: Iran’s First Constitutional Press and the Shaping of a ‘New Era’”, Critique:Critical Middle Eastern Studies, (2005), 307-321.
[21] Janet Afary, “The Place of Shi’i clerics in the First Iranian Constitution”, Critical Research on Religion, (2013)? 327-346.
[22] Stephanie Cronin, The Army and Creation of the Pahlavi State in Iran, 1921-1926. I.B.Tauris, 61.
[23] Ansarı, 106.
[24] Richard H. Ullman, The Anglo-Soviet Accord, vol. 3, p. 384
[25] Cyrus Ghani; Sīrūs Ghanī, Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power. I.B.Tauris, (2001), 147.
[26] Makki Hossein, The History of Twenty Years, Vol.2, Preparations For Change of Monarchy (Mohammad-Ali Elmi Press, 1945), pp. 87–90, 358–451
