İranda Modernləşmə və Qadınların Siyasi Haqları

Giriş

19-cu əsrdə Yaxın Şərqdə başlayan ictimai dəyişikliklər və transformasiyalar prosesində qadınların mühüm bir mövzuya çevrilməsi məsələsi ilk olaraq Misir və Türkiyədəki kişi ziyalıların yazılarında ön plana çıxdı. Daha sonra İran, Əfqanıstan və digər cəmiyyətlərdə də mövzunun əhəmiyyətli olduğu qəbul edilmişdir. Qadın məsələsi ilk ortaya çıxdığından bəri millətçilik, siyasi-ictimai və mədəni islahatlar kimi digər mövzularla iç-içə olmuşdur. Başlanğıcdan bəri qadın və islahat müzakirəsi Qərbin irəliləməsi və müsəlman cəmiyyətlərin geri qalması və onlara çatma zərurəti ilə bağlı fikirlərlə əlaqələndirilmişdir. Beləliklə, qadın məsələsi münaqişələrin əsas mövzusuna çevrilmişdir. Müsəlman cəmiyyətlərdə İslamın yaranmasından bəri ilk dəfə İslam ənənələri və şəriətində qadının mövqeyi, çox evliliyin icazəli olması, kişinin boşanma və ayrılığa asanlıqla nail ola bilməsi açıq şəkildə müzakirə edilməyə başlanmışdır.                      

Bu müzakirələr davam edərkən, cinsiyyətə dair köhnə klassik və dini görüşləri sarsıtmaq əvəzinə, qadın, millətçilik, inkişaf və mədəni transformasiya ilə bağlı mövzuları bir-birinə bağlayaraq qadın mərkəzli yeni bir diskurs ortaya çıxmışdır. 20-ci əsrin sonunda hakim diskurs halına gələn bu yeni diskursda bəhs etdiyimiz mövzular ayrılmaz şəkildə bir-birinə bağlı olmuşdur. Lakin Qərb dünyasından kənar digər yerlərdə olduğu kimi, İslam dünyasında da qadınlarla bağlı müzakirələrdə qadınların statusunda islahatların aparılmasını müdafiə edən ziyalılar qadınların statusunun qeyd-şərtsiz dəyişdirilməsini müdafiə edirdilər. Onlara görə, yerli mədəniyyətin anti-qadın olduğu üçün tərk edilməsi və Avropa (Qərb) mədəniyyətinin tamamilə qəbul edilməsi zəruridir. Bu zərurət qadınların məzlumluğunun həlli olaraq Qərb cəmiyyətlərində deyil, yalnızca müstəmləkə cəmiyyətlərində təklif edilmişdir. Qərb müstəmləkəçiliyinin gəlişi ilə birlikdə bu cür diskurslar ortaya çıxan yeni diskurslarla vurğulanmış və yayımlanmışdır. Belə bir mühitdə qadın və millətçilik arasındakı əlaqələr davamlı olaraq qurulmuşdur. Başqa sözlə desək, qadın və millətçilik mövzusu üçün yeni mənalar yaradılmışdır.                 

Məşrutə İnqilabına Qədər

19-cu əsrdə iqtisadi dəyişikliklərin öndərliyi, Qərbin nüfuzu, Orta Şərq cəmiyyətlərinin bu nüfuza reaksiyaları, baş verən iqtisadi və sosial inkişaflar kontekstində qadın məsələsinin ortaya çıxması çoxşaxəli və mürəkkəb idi. Hər nə qədər bu inkişafların sürəti ölkədən ölkəyə fərqli olsa da, Orta Şərqin hər yerində istiqaməti eyni idi. Avropa ölkələri ilə inkişaf edən münasibətlərin hər bir Orta Şərq ölkəsinin müstəqil qalmasına və ya müstəmləkə ya da müstəmləkə öncəsi əlaqələrə qapılmasına bağlı olaraq müəyyən bir sosial və siyasi nəticəsi oldu. Misir və Türkiyə, daha az ölçüdə isə Suriya, Avropa məhsullarını bazarlarına ilk tanıdan ölkələr olduqları üçün qadın mövzusunda da qabaqcıl və nümunəvi rollara sahib idi. Ərəb Yarımadası isə 20-ci əsrə qədər bu inkişafdan daha az təsirlənmişdir. Lakin İran bu mövzuda nə qabaqcıl, nə də çox geridə qalmış bir ölkə deyildi. Çünki bir tərəfdən müstəmləkə ölkəsi deyildi, digər tərəfdən isə tamamilə Qərb məhsullarından məhrum qalmamışdı. Buna görə yaranan diskurslardan təsirlənib öz dil və mədəniyyətində də dəyişikliklərin müzakirə edilməsinin öhdəsindən gələ bilmişdir. İranlılar da Osmanlı və Misirdə olduğu kimi modernləşmə prosesində təhsilin nə qədər vacib olduğunu dərk edərək ölkəni hərbi və texnoloji cəhətdən gücləndirmək, modernləşdirmək və Avropanın yeni elminə çatmaq məqsədilə tələbələri Avropaya göndərməyə başlamışdılar. Oğlanlar üçün Avropa tədris metodlarından istifadə edən və ilk növbədə tibb və hərbi texnika üzrə Avropada olan dərs proqramı təklif edən məktəblər və kolleclər yaradıldı. Çox çəkmədi ki, bu prosesdə qızların da təhsil almasının nə qədər vacib olduğunu başa düşdülər və bunu qaçılmaz gördülər.

 Qızların təhsilinə əhəmiyyət verilməsi və onların müasir məktəblərə getməsinin təşviq edilməsi qadınların modernləşmə prosesinə daxil edilməsi mənasına gəlir. Qadınların bu prosesə daxil olması yeni məsələlər və problemlər ortaya çıxardı. Müsəlmanlar üçün modernliyin texnologiyası və mədəniyyəti arasındakı bir fərqin zirvə nöqtəsi oldu. Başqa sözlə desək, qadınların təhsili qadınların sosial həyata daxil olması mənasına gəlirdi. Bu da istər-istəməz qadın-kişi münasibətlərinə təsir edəcəkdi. Bunun qarşısını almaq üçün din adamları və Qərbli ziyalılar fərqli baxışlara malik olsalar da, ortaq bir yol tapmağa çalışdılar. Ancaq bu iki qrup arasında olan əməkdaşlıq qadınlar üçün müsbət nəticə vermədi.

1906-cı il Məşrutə Hərəkatında Qadınlar

20-ci əsrin əvvəllərində xalqın ədalət tələbləri nəticəsində Məşrutə İnqilabı baş verdi və bu, İranın ictimai və siyasi dəyişikliklərinin zirvə nöqtəsi oldu. İnqilabın ilk nəticəsi Məclisin yaranması idi. Məclisi Millinin formalaşmasından sonra kimlərin millət vəkili olub-olmayacağı kimi yeni məsələlər ortaya çıxdı. Bu məsələlərin açdığı müzakirələrdə qadınların vəziyyəti də əhəmiyyət kəsb edirdi. Qadınlar həm Məşrutə inqilabının baş verməsində, həm də bu inqilabla yaranan qadın hüquqları kimi yeni anlayışların mərkəzində yer alırdılar.

Bu çərçivədə, Məşrutə inqilabından bir neçə ay sonra İran’da yaşayan amerikalı iqtisadçı Morqan Şuster (1877-1960), ilk olaraq 1912-ci ildə İran qadınlarının Məşrutə dövründə gizli fəaliyyətlərini aşkar etdi. Morqan, nəşr etdiyi məqalədə, İran qadınlarının cəsarətini və xidmətlərini qiymətləndirərək, onların qısa müddətdə yüzillik irəliləyişlərini vurğulayır. Lakin ümumiyyətlə bu fəaliyyətlərə və qadınların vəziyyətinə toxunan şəxslər, cəmiyyətin zəngin və elit təbəqələrinə mənsub olan insanlar idi. Buna baxmayaraq, bu qadınlar nə dövlət, nə də elitlərdən hər hansı bir dəstək gördülər. Daha üzücü olan isə, qadınların apardığı fəaliyyətlər və istəklərin göz ardı edilməsidir. Qadınlar davamlı olaraq yeni məclisin millət vəkillərinə məktublar yazaraq qadınların siyasi və təhsil hüquqlarını vurğulayıb, rəsmi addımların atılmasını tələb etdilər. Lakin Məclisin reaksiyası “Ölkədəki yeni siyasi dəyişikliklərə baxmayaraq, ənənəvi cinsiyyət münasibətlərini davam etdirmək” yönündə oldu. Uşaq tərbiyəsi, ev təsərrüfatı, namusun qorunması və ailənin dolanışığı, mənəviyyatı ilə bağlı məsələlər bir qadının əsas vəzifəsi olaraq göstərildi. Yalnız oğlanların təhsili vacib olduğu hesab edilərək qadınların məhdud təhsili dəstəkləndi. Qadınların siyasi hüquqları tamamilə göz ardı edilərək bu haqq yalnız kişilərə verildi.

Ancaq bu reaksiyalara baxmayaraq, qadınlar kifayət qədər istəksiz hökumətdən institusional dəstək gözləmək əvəzinə, müxtəlif yaradıcı yollarla təşkilatlanmağa başladılar və qısa müddətdə məktəblər, səhiyyə klinikaları və uşaq evləri yaradaraq onları maliyyələşdirdilər. Amerikalı missionerlər Mart 1838-ci ildə Azərbaycanın Urmiya şəhərində ilk qız məktəblərini açmışdılar. Əsasən erməni icmasından olan şagirdlərin getdiyi məktəb, istəksiz valideynləri təşviq etmək üçün pulsuz giriş, kitab, qida və mənzil imkanı təqdim edirdi. Sonrakı illərdə Tehran, Təbriz, Məşhəd, Həmədan və Rəştdə bənzər məktəblər açıldı. Lakin ilk müsəlman qızların Tehrandakı Amerikan missioner məktəbinə getməsi 1870-ci illərdə baş verdi. Missioner məktəbləri, qadınların təhsili ilə bağlı ictimaiyyətin mənfi rəyi və cəmiyyətin Avropa və Xristian məktəblərinin əsas məqsədinin din təbliğatı olduğunu qəbul etməsi səbəbi ilə cəmiyyətdən ümumilikdə şagird cəlb edə bilmədi. Qadınların təhsil mövzusu az-çox davam edirdi, amma geniş yayılmamışdı. Başqa sözlə, qızlar üçün modern məktəblər az da olsa mövcud idi, amma aktivist qadınların və modernistlərin gözləntilərini qarşılayacaq qədər deyildi. Qadınlar fəaliyyətlərinə dərnəklər açaraq davam etdilər.

1907-1911-ci illərdə fəaliyyəti sənədləşdirilmiş qadın dərnəklərindən bəziləri bunlardır:

1. İlk bu cür cəmiyyətlərdən biri olan Qadının Azadlığı Dərnəyi (Encümen-i Azadi-yi Zanan), 1907-1911-ci illər arasında    qurulmuşdur. 
2. Yenə 1907-ci ildə qurulan Gizli Qadınlar Birliyi (İttihadiyyə-yi Qeybi-yi Nisvan) güclü inqilabi meyllərə sahib idi; yoxsulların adından danışır və bu mövzuda Məclis nümayəndələrinə meydan oxuyurdu.
3. Qadın Dərnəyi (Encümen-i Nisvan). Bu dərnəyin qadın məclislərinin tanınması ilə bağlı müraciətinə Birinci Məclisdə qısa da olsa baxıldı və müzakirə olundu.
4. Vətən Xanımlarının Dərnəyi (Encümen-i Müxəddərat-i Vətən) 1910-cu ildə iclaslarına başladı. Bu dərnəyə konstitusionist liderlərlə yaxın münasibətdə olan və 1911-ci ilin dekabr nümayişləri zamanı aparıcı rol oynayan bir sıra görkəmli qadınlar daxil idi.
5. İranlı Xanımların Dərnəyi (Encümen-i Xəvatin-i İran), 1910-cu ildə fəaliyyət göstərirdi. Onlar məktəblər, xəstəxanalar və yetimxanalar üçün vəsait toplanmasına kömək edirdilər.
6. İran Qadınlarının Rifahı Dərnəyi (Şirkat-i Xeyriyyə-yi Xavatin-i İran) kimi bir sıra dərnəklər olmuşdur.

Hər nə qədər ən fəal qadın dərnəkləri və ya ən azından dövrün mətbuatında səsi eşidilənlər Tehran şəhərində olsa da, qadın cəmiyyətləri yalnız paytaxtla məhdudlaşmırdı. İranın Azərbaycan bölgəsində bu cür cəmiyyətlər 1906-cı ilin payızında qurulmuşdu. Fransızca nəşr olunan “Revue du Monde Musulman” jurnalı, 1907-ci ilin fevralına qədər yüz əlli qadının “inkişafa zidd olan köhnə ənənələrə” qarşı mübarizə aparmaq üçün bir cəmiyyət təşkil etdiyini bildirmişdi. İsfahanlı qadınlar, nümayişlər də keçirən İsfahan Qadınlar Şurasını (Hay’at-i Nisvan-i İsfahan) yaratmışdılar. Qəzvin və Səngəlac qadınları adından qəzetlərə göndərilən kollektiv məktublar, daha kiçik şəhərlərdə də oxşar qadın toplantılarının mövcudluğunu göstərirdi. Türkiyəyə sürgün edilən İranlı qadınlar, İranda məşrutə hərəkatını dəstəkləmək məqsədi ilə İstanbulda Yaşayan İranlı Qadınların Rifah Dərnəyini (Anjumani Khairiyah-yi Nisvan-i İran-i Muqim-i İstanbul) yaratdılar. Şair Şəms Kasmai (1883-1961), hökumətdən ölkə miqyasında qadın məktəbləri açmağı tələb edərək, yeni elmlərlə yanaşı, stomatologiya, cərrahlıq və mamaçalıq kimi peşələrin də öyrədilməsini istəyirdi.

Pəhləvi Dövrü və İslam İnqilabı

1921-ci ildə Qacar dövlətinin yerinə keçən Pəhləvi dövlətinin qurucusu Rza Şah sürətlə modernləşməni həyata keçirmək məqsədilə bir sıra islahatlar aparmağa başladı. Bu islahatlardan biri də “geyim-qiyafət” islahatı idi. Bu kontekstdə, 1928-ci ildə Geyim-Qiyafət Birliyi Qanunu ilə geyim tərzində dəyişikliklər edilmiş, tayfalar da daxil olmaqla ənənəvi geyimlər və kişilər üçün fəs kimi baş geyimləri qadağan edilmiş, bunun əvəzinə qeydiyyatdan keçmiş din xadimlərindən başqa kişilərin Qərb tərzində şalvar və pencək geyinmələri məcburi hala gətirilmişdir. Baş örtüsüz qadınların çöldə gəzmələri asanlaşdırılmış və 1936-cı ildə “Hicabla Mübarizə Qanunu” qəbul edilərək qadınların ictimai yerlərdə baş örtüsü və ya çadra taxması tamamilə qadağan edilmişdir. Rza Şah tərəfindən qəbul edilən bu qanun qadınlarla bağlı başlanan islahatları daha da çətinləşdirdi. Getdikcə Rza Şah diktatura hökumətini seçdiyi üçün hər cür siyasi və mədəni fəaliyyətlər qadağan edildi və qadın mövzusu dövlətin modernləşmə siyasətinin alt siyasətlərinə endirildi. Lakin bu dövrdə baş verən hadisələr illər sonra qadınların siyasi hüquqlarına təsir edərək siyasi hüquqlara sahib olmaqlarını gecikdirdi.

İranlı qadınların modernləşmə prosesindəki fəaliyyətlərini qısaca nəzərdən keçirərək, İran qadınlarının siyasi hüquqlarını əldə etməkdə uğur qazanmadıqlarını görürük. Beləliklə, qadınların Məşrutə inqilabı və Rza Pəhləvi dövründəki bütün fəaliyyətləri İran qadınlarının rolunu “nəsli davam etdirmək”dən yeni şəraitdə “nəsil yetişdirmək” olaraq dəyişdirmək idi. Bu da onların seçmək və seçilmək kimi siyasi hüquqlarının gözardı edilməsinə səbəb oldu. İlk Pəhləvi, Məhəmməd Rza Şah dövründə Təbriz mərkəzli olan Azərbaycan əyalətində baş verən hadisələr və orada Demokrat Firqəsinin yarı müstəqil dövlət qurması İranlı qadınların vəziyyətini dəyişdirdi. Demokrat Firqəsinin lideri Seyid Cəfər Pişəvəri, ömrünü siyasət yoluna sərf etmiş və kommunist keçmişə sahib idi. Buna görə də Azərbaycan əyalətində yeni dövlət, köhnə ictimai əlaqələrin dəyişdirilməsində radikal addımlar ataraq diqqətəlayiq bir mövqe qazandı. Xüsusilə torpaq islahatı və qadın hüquqları sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Demokrat Firqəsinin Azərbaycanda həyata keçirdiyi işlərdən biri də qadınlara və kişilərə eyni maaş vermək və qadınlara seçmək və seçilmək hüququnu tanımaq idi. Həmçinin işləyən qadınlara analıq məzuniyyəti də verildi. Bu hadisələr Tehran tərəfindən diqqətlə izlənirdi. Aparılan islahatlar elitlər tərəfindən bütün narahatlıqlara baxmayaraq, xüsusi söhbətlərdə dəstəklənirdi. Bu kontekstdə iranlı qadın hüquqları aktivisti Fatma Səyyah o dövrdə bir qəzetdə “Azərbaycan hadisələrindən çıxarılacaq dərslər” başlıqlı məqalədə belə yazır: “Azərbaycanda baş verən hadisələr vətənpərvərlər üçün çox kədərli bir vəziyyətdir… xarici ölkələrin müdaxiləsini təsdiqləyərək dürüstcə etiraf etmək lazımdır ki, xalqın üsyanı dövlət tərəfindən edilməyən xidmətlərdən qaynaqlanırdı… Azərbaycanda olan islahatlar ölkə miqyasında da həyata keçirilməlidir… qadınlara Məşrutə inqilabından bəri verilməyən hüquqları təmin etməliyik…”. Beləliklə, Rza şah dövründə yaranan qadın məsələsi baş örtüyü və baş örtüyüsüzlük mövzularından çıxaraq, siyasi hüquqların tələb olunması ilə bağlı oldu.

Bu dövrdən sonra qadınlar öz hüquqlarını əldə etmək üçün siyasi partiyalara üzv olub və demokratiya kimi böyük hədəflər arasında öz hüquqlarını da müdafiə etməyə başladılar. Beləliklə, bu dövrdə feministlər diskurslarını “nəsil yetişdirən qadınlar” profilindən “siyasi hüquqlara malik olan” qadın profilinə dəyişə bildilər.

1963-cü ilə qədər qadınların seçki hüququ ilə bağlı heç bir irəliləyiş qeydə alınmadı. 1963-cü ildə Məhəmməd Rza şahın “Torpaq İslahatları” adı altında başlatdığı bir sıra islahatlar arasında qadınlara seçki hüququ verildi. Lakin bu da mollalar və mühafizəkar təbəqənin müxalifəti ilə reallaşmadı. Şah bu müxalifətə qarşı qadınların səs verməsini simvolik olaraq elan etdi və beləliklə, qadınların səsvermə hüququndan imtina etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, qadınların səsvermə hüququnu tələb edən partiyalar əsasən sol düşüncəyə sahib partiyalar idi və şah özü də qadınlara siyasi hüquqların verilməsindən çox da tərəfdar deyildi. 1961-1964-cü illərdə İranda neftin milliləşdirilməsi prosesində baş nazir olan Məhəmməd Mussadiq tərəfindən qadınların səsvermə hüququ ilə bağlı təklifi mühafizəkarların müxalifəti ilə geri çəkilmişdi.

1979-cu ilə qədər İranlı feministlər qadınların səsvermə hüququnu siyasi partiya çərçivəsində müdafiə etməyə davam etdilər. Tudeh Partiyasının (kommunistləri təmsil edən partiya) qadın məsələsinə münasibəti ümumilikdə feministlərin tələblərini yüksək səviyyədə təmin edirdi. Buna görə də qadınlar, öz hüquqlarını əldə etmək üçün Tudə Partiyasını daha cəlbedici hesab edirdilər. Lakin qadınların səsvermə hüququ daima “hicaba” bağlanaraq əxlaqi məsələyə çevrilirdi.

1979-cu ildə İran İslam İnqilabı ilə bir anda mühafizəkarlar qadınların səsvermə hüququnu müdafiə edərək bunu həyata keçirdilər. Lakin digər hüquqlarda bir çox geriləmələr müşahidə olunurdu. Bu da İranlı feministlər üçün yenidən əllərindən alınmış hüquqlarını geri qaytarmaq üçün mübarizə nöqtəsi oldu.

1979-cu ildə inqilabın baş verməsi ilə inqilabın lideri olan Ayətullah Xomeyni Fransadan İrana qayıtdı. Fransada olarkən respublikanı müdafiə edən lider, İrana qayıtdıqdan sonra İslam Respublikası yaratmağa çalışdı. Bu yeni sistemin vacib məsələlərindən biri də qadın məsələsi oldu. İnqilabdan sonra hicabın tədricən məcburi olmasına doğru addımlar atılmağa başlandı. Bu baxımdan Ayətullah Xomeyninin rolu açıq-aşkar idi. Xomeyni İrana qayıtdıqdan 28 gün sonra ilk mesajında “Demokratik Respublika Qərbə məxsus bir üsuldur və biz İslam qanunlarını həyata keçirəcəyik” dedi. Tezliklə qadınların işləməsi ilə bağlı mövzuya qarşı çıxmadığını bildirərək, qadınların hicabsız iş yerlərində olmalarını uyğun görmədiyini açıq şəkildə ifadə etdi. Beləliklə, hicabın məcburiliyi qanuniləşdirildi. 1974-cü ildə ailə hüququ ilə bağlı bir sıra islahatlarla İran qadınları ailə çərçivəsində müəyyən irəliləyişlər əldə etmişdilər. Lakin 1979-cu il inqilabı ilə ailə hüququ ləğv edildi və onun yerinə şəriət qaydaları tətbiq olundu. İnqilabdan əvvəl qadınların seçkilərdə iştirakını şəriətə zidd hesab edən mollalar, 1906-cı ildə ilk məclisin qurulmasından düz 78 il sonra İslam inqilabı ilə birlikdə bunu İslam qaydalarına uyğun hesab etdilər. Bu, mollaların istəmədikləri mövzularla bağlı “İslama qarşı” müxalifət bəhanələrinin reallıqdan nə qədər uzaq olduğunun göstəricisidir.

Nəticə

İranda 19-cu əsrdə başlayan modernləşmə prosesi 1906-cı ildə məşrutə inqilabı ilə nəticələndi. Lakin modernləşmə prosesində daim qadınların rolunu vurğulayan elit və müasir kişilər, Birinci Milli Məclisin formalaşmasında qadınların seçib-seçilmək hüquqlarını nəzərə almadılar. Rza Şah hakimiyyətə keçdikdən sonra modernləşmə dövlətin yeni bir vəzifəsi olduğuna görə qadınlar da bu prosesə daxil edildilər. Rza Şahın 1934-cü ildə Türkiyəyə səfəri zamanı qadınların hicabsız olması onun diqqətini çəkmişdi. 1935-ci ildə cəmiyyətdə qadınların hicab taxması qadağan edildi. Həmçinin təkpartiyalı idarəçiliyə doğru getdiyi üçün digər siyasi təşkilatların hər hansı fəaliyyətini qadağan etməklə feminist dərnəklər də bağlandı. Beləliklə, qadınların siyasi hüquqları yenidən göz ardı edildi. Rza Şahın 1945-ci ildə taxtdan endirilməsi və oğlu Məhəmməd Rzanın hakimiyyətə keçməsi ilə İranda azadlıq havası əsdi. 1945-ci ildə Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi altında Azərbaycan vilayətində Azərbaycan Demokrat Firqəsi adlı yarı-müstəqil bir dövlət elan edildi. Pişəvəri köhnə kommunistlərdən idi və ömrünü siyasətə həsr etmiş bir şəxs idi. Bu səbəbdən qısa müddətdə Azərbaycanda böyük inkişaf baş verdi. Siyasi baxımdan torpaq islahatları və qadın-kişi bərabərliyi mövzusunda edilən islahatlar sonralar siyasi fəallar tərəfindən İran miqyasında da həyata keçirilməsi arzulanan islahatlar oldu. Bu baxımdan qadınların siyasi hüquqları ən önəmlisidir. Pişəvəri dövründə ilk dəfə Azərbaycanda qadınlar, seçib-seçilmək hüququnu qazandılar. Bununla yanaşı, qadınların maaşı kişilərlə bərabərləşdirildi. İşləyən qadınlar üçün analıq məzuniyyəti qanunu tətbiq olundu. Bu cür islahatların xəbərini Tehran şəhərində yaşayan feministlərin eşitməsi, yenidən nəzərdən qaçırılmış qadınların siyasi hüquqlarını gündəmə gətirdi.

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin hökumətinə 1946-cı ildə şiddətli təzyiqlə son qoyuldu. Lakin həyata keçirilən islahatların təsiri davam etdi. Buna görə də Azərbaycanda həyata keçirilən islahatların dövlət tərəfindən başqa formada davam etdirilməsinin zəruriliyi hiss olundu. Xüsusilə qadın məsələləri və onların siyasi hüquqları. Lakin bu, asan olmadı. Məsələn, qadınların səsvermə hüquqları 1963-cü ilə qədər həyata keçirilmədi. 1963-cü ildə “Torpaq İslahatları” başlığı altında başlanan bir sıra islahatlardan biri qadınlara səsvermə hüququ verilməsi idi, lakin mühafizəkarların müqaviməti səbəbindən bu hüquq geri alındı. Mühafizəkarların fikrincə, qadınların seçilmək və seçmək hüququ, qadınların iffətli yaşamına zidd idi.

Mühafizəkarların müqaviməti daha çox Rza Şah dövründəki hicab qadağası ilə bağlı idi. Onlar üçün Pəhləvilərin qadınlara qarşı hər hansı bir dəyişiklik siyasəti yürütməsi, qadınların “hicabını” zorla başlarından çıxarmaq mənasına gəlirdi. Buna görə də mühafizəkarlar bu iddianı uzun illər sürdürərək sol düşüncəli qruplara da təsir edə bildilər. Başqa sözlə, solçular qadınların “geyimini” mühafizəkarların baxışı ilə görməyə başladılar. Beləliklə, 1979-cu ildə İran İslam inqilabı ilə qadınlara “səsvermə hüququ” verildikdə, hicab qadağası da tətbiq edilərək qadınların hicab və geyimlərinin şəriətə uyğun olmasını məcburi etdilər.

Qeyd: Məqalə Cənubi Azərbaycandan göndərildiyi üçün müəllif təhlükəsizlik məqsədilə adının qeyd edilməsini istəməyib.