Territorial-sivil millətçilik və etno-kültürəl millətçilik arasında Kohn və başqa tarixçi, sosioloqların fərqləndirici müxtəlif coğrafi, sosioloji, mühakimə edici və normativ parametrləri var. Territorial-sivil millətçilik Qərbi, etno-kültürəl millətçilik isə Şərqidir. Əvvəlki (territorial-sivil millətçilik) güclü orta sinif ehtiyacı duysa da, sonrakı (etnokültürəl millətçilik) orta sinfin zəif və ya az olduğu cəmiyyətdə aydınların çalışmasını vacibləşdirir.
Biri proqressivdir və ideyası vətəndaşlığın qanuni və rasional konseptindən verilirsə digəri reqressivdir və ideyası Volkun(xalq,millət) düşüncəsiz inkişafından verilir. Bu çox istiqamətli fərqliliyin normativ əsası necə şərh olunmalıdır? Bu suala cavab verilməsi məsuliyyətini son vaxtlarda “Rethinking Nationalism”( “Millətçiliyin yenidən düşünülməsi”) adlanan esse toplusunun redaktorları tərəfindın öz üzərilərinə götürülüb. Onlar territorial-sivil millətçiliyi millətçiliyin (hansı ki, bu millətçilikdə fərdlər özlərinə dövlət yaradır və dövlət millətlə sıx bağlı olur) bir növü kimi xarakterizə edirlər. Millətin bu konsepti fərdlərin istəklərini vurğulayandan bəri subyektivdir. Bu tip milliyyətçiliyi könüllülük, subyektivizm və fərdiyyətçilik xarakterizə edir. Etno-kültürəl millətçilik (hansı ki, redaktorlar etnik adlandırmağı etno-kültürəldən üstün tuturlar) sosial həyata aid olub obyektiv faktların məhsulu olan millət konsepsiyasına əsaslanır. Bu faktlar millətin üzvlərinin paylaşdığı ümumi dil, adət və ənənələrdir. Bu cür millətçilikdə millət dövlətdən öncə gəlir. O həmçinin tərkibində olan fərdlərdən öndə gələn kollektivdir. Obyektivizm, kollektivizm və fərdi seçim çatışmazlığı bu cür milliyyətçiliyi xarakterizə edir.
Əgər bu fərqliliyin formulu normativ mahiyyəti meydana çıxarmaq üçün nəzərdə tutulursa və əgər o hər millətçilik ailəsinin sadə prinsiplərini təmsil etməyə cəhd edirsə, uğursuz olacağı görünür. Fakt budur ki, “Rethinking Nationalism”in redaktorları tarixçilərin etno-kültürəl adlandırdıqları millətçiliyi kültürəlin üstün komponentləri olmadan, ortaq kökləri və ya ortaq köklər mifini əsas sayaraq(ortaq tarix, dil və kültürün əksinə) etnik adlandırırlar. Ona görə ki, ümumi kök ortaq dil, din, ənənə, tarix paylaşan və ya xüsusi əraziyə bağlı olan (bunlardan heç biri xüsusi önəmli deyil) milli qrupların yox, etnik qrupların vacib xarakteristikasıdır. Kültürəl millətçiliyin əksər hərəkatları öz gündəliklərində ümumi köklər mifinə vacib praktiki rol verirlər. Bu bəlkə də tarixi sinifləndirməyə görə indiki millətçiliyi etnik adlandırmağa bəraət qazandırır. Normativ sinifləndirməyə əsasən, bu tip millətçiliyin ən maraqlı tərəfi etniklikdir. Xüsusən əgər kimsə Herder tərəfindən ortaya qoyulan millətçiliyi (“Rethinking Nationalism”in redaktorlarının etdiyi kimi) təsvir edirsə, [highlight color=”red”]vacibliyi insanların dil, kültür və adətləri paylaşdıqları qruplara məxsusluğunda görür.[/highlight] Beləliklə, bu tip millətçiliyin ən vacib nöqtəsi ümumi köklər yox, dil, kültür və adətlərdir. Oxşar tənqid kültürəl millətçiliyin də xarakteristikasına istiqamətləndirilə bilər. Belə ki, bu millətçilikdə millətlər öz üzvlərini ontoloji olaraq önə çəkir. “Rethinking Nationalism”in redaktorları sadəcə üzvlərdən bəzilərinə aid olan xarakteristikanı bütün ailəyə bağlayır. Kültürəl millətçiliyi dəstəkləyənlərin millətlərin öz üzvlərini həm mənəvi, həm də ontoloji qabağa çəkməsi (və ya əksinə), sualından agah olmaları isə şübhəlidir. Kolleksiyanın redaktorları fərdlərin dövlətdən öncə gəlməsini iddia edən bəzi yazarları da kültürəl millətçiliyin müdaifəçiləri olaraq qeyd edirlər.
“Rethinking Nationalism”in redaktorları göstərir ki, territorial sivil millətçiliyin fəlsəfi əsası oxşar problemlərlə qarşılaşır. Redaktorlar sivil millətçiliyin prinsiplərini açıqlamaq üçün Ernest Renanı seçdilər. Renan vurğuladı ki, millətlər “gündəlik referendumun” mövzusudur. Redaktorların qeyd etdiyi kimi, Renan özü düşünür ki, millətlər həmçinin “xatirələr mirasıdır”. Bu düşüncə çox önəmlidir, çünki o kültürün sivil millətçilikdəki mərkəzi rolunu vurğulayır. Bəzi çağdaş yazarlar (aralarında ən məşhuru Jürgen Habermas), siyasi toplumun tamamilə qeyri-mədəni (qeyri-kültürəl) və sırf sivil konsepsiyasından bəhs edir. Jürgenə görə, dövlətlərin həmin toplumlarının ortaq paylaşamlı olduqları şey sadəcə siyasi və konstitusional prinsiplərə sədaqətdir . Bu dövlətlərin toplumlarının sosial bağlılıqlarının mümkün konsepsiyasını dəqiqləşdirmək üçün düşünülüb. Bəzi yazarlar sosial bağlılığın bu konsepsiyasını sivil millətçiliklə. Onlar sivil millətçiliyin əleyhinə danışırlar, sanki sədaqət (siyasi prinsiplərin qurulması üçün gərəkli olan) onu tükədir. Habermas özü Federal Respublika ilə Şərqi Almaniyanın yenidən birləşməsindən sonra alman kimliyini şərh etməyi təklif etməklə bunun dəstəkləyicisi kimi görülə bilər. Üstəlik, o, yenidən birləşməni “tarixi taleyini paylaşan toplumun siyasi birləşməsi” faktı üzərindən yox, “sivil hüquqların olduğu siyasi və konstitusional dövlətin ərazisi” faktı üzərindən əsaslandırılmasını təklif edir. Bernard Yack deyir ki, Qərbi və Şərqi Almaniyanın yenidən birləşməsinin sonuncu əsaslandırılması Federal Respublikanın Çexslovakiya və Polşa ilə yenidən birləşməsinə eyni güclə tətbiq edilməlidir. Ümumi kültür və tarixə müraciət etmədən, ümumi siyasi prinsiplərə sədaqət millətçilik kimi nəzərə alına bilməz. Bu sivil millətçiliyin tarixi paradiqması olan fransız və ingilis millətçiliyi tərəfindən ortaya qoyulub. Bu dövlətlər konstitusional prinsipləri aşılamağa cəhd etmədilər, əvəzində israr etdilər ki, onların eyni dini paylaşan toplumları, həmçinin dil, adət-ənənə, ümumi tarix və taleh kimi kompleks kültürəl çevrəni paylaşmalıdırlar.
Aşağıda görəcəyimiz kimi, sivil millətçiliyin fəlsəfi məntiqi dövlətlərin toplumlarına sırf konstitusional kültür yox, həm də çoxşaxəli ümumi kültür aşılamağı nəzərdə tutur. Ancaq Habermasın bu barədə siyasi cəmiyyətdəki fərdlərin konstitusional prinsiplərə sədaqətliliyinin yetərli olması ideyası 17-18-ci əsrlərdə ifadə olunmuşdu. Əksər mütəfəkkirlər patriotizm və fərdin vətən sevgisi haqqında danışanda spesifik kültür və ya əraziləri yox siyasi ideallarıı paylaşan toplumları nəzərdə tuturdular. “Patriotizm öz ölkələri üçün hiss etdikləri duyğudur və bu doğma torpaq kimi yox, ümumi xeyir üçün azad insanların birlikdə yaşadıqları toplum kimi başa düşülür” deyə Maurizio Viroli 18-ci əsrin başlanğıcında Shaftesburynin anladığı və 17-ci əsrin ortalarında Milton tərəfindən oxşar şəkildə ifadə edilən patriotizmin prinsipini müzakirə edəndə deyir. Ancaq heç bir kültürəl məzmunu olmayan, mənbələri qədim dünyada tapılan və Habermasın qayıtmağını arzu etdiyi bu tip respublikaçı patriotizminin kifayət qədər keyfiyyətli olmadığı son əsrlərdə təsdiqini tapdı. Russo kültürəl birləşmə olmadan onun mümkünlüyünə inanmırdı. 18-ci əsrin sonunda, 19-cu əsr ərzində və 20-ci əsrin böyük hissəsində kültürəl birliyin (siyasi hədəflərin reallaşdırılması üçün şərait kimi) tələbatına inam həm siyasi mütəfəkkirlər, həm də siyasi aktivistlər arasında məşhur olmağa başladı. Bu birliyə çox vaxt qruplar ətrafında dövlət qurmaqla olsa da, kültürəl cəhətdən fərqli olan əhalini assimilyasiya etməklə də tez-tez nail olunmuşdur. Belə assimilyasiya sivillikdən uzaq və siyasətçilərin, siyasi mütəfəkkirlərin yazılarından dəstək görə bildiyi bəzi metodlarla reallaşdırılmışdır.
Sivil millətçiliyin həyata keçirildiyi bu sivillikdən uzaq metodlar bizə “Rethinking Nationalism”in redaktorlarının territorial-sivil millətçiliyə aid etdikləri başqa problemli xarakteristika gətirir. Onlar bu millətçiliyi dövlətin əhalisini təşkil edən azad insanların iradəsinə əsaslanan kimi xarakterizə edirlər. Düzgün deyil ki, sivil millətçiliyin bütün tarixi nümunələri dövlətdə yaşayan bütün fərdlərin milli kültürü könüllü şəkildə qəbul etməsinə əsaslanır. Üstəlik, dövlətlər fərdlərə və qruplara əksəriyyətə (çoxluğa) assimilasiya olmaq, qarışmaq üçün zor tətbiq edib. Misal üçün, Fransada 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəlində, fərdlər fransız kültürünü heç soruşulmadan qəbul ediblər. Birləşmiş Ştatlar və Avstraliya aborigen əhaliyə əksəriyyətə assimilasiya olmaq üçün güc tətbiq etdilər. Son vaxtlarda həmçinin (post-müstəmləkəçi Afrika ölkələrinin öz əhalilərinə etdikləri kimi) Türkiyə də kürd əhaliyə qarşı bunu etmişdir. Əlavə olaraq, müzakirələr təkcə sivil millətçiliklə müəyyənləşdirilən dövlətlər tərəfindən başladılmayıb, həm də bu tip millətçiliyə bağlı olan bir sıra mütəfəkkirlər tərəfindən bəraət qazandırılıb.
