Adətən, bu mövzuda olan məqalələr bəhs olunan konseptin qısa tərifi ilə başlayır, lakin millətçilyin bu cür tərifi üçün hər bir cəhd bu geniş və kompleks ideyanın bəzi hissələrini xaricdə saxlaya bilər. Praktiki siyasətdə millətçiliyin müxtəlif formaları olduğu kimi siyasi nəzəriyyədə də bir çox növlərlə qarşılaşılır. Konkret bir tərifi olmadan, millətçiliyi üç başlıca elementlə xarakterizə edə bilərik.
Bunlardan birincisi, millətlərin real olduğu düşüncəsidir: müəyyən bir millətə aid olan insanları qonşularından fərqləndirən xüsusiyyətlərin vardır. Sadə dillə desək, polyaklar almanlardan, kanadalılar isə amerikanlardan fərqlidirlər. Millətləri fərqləndirərkən istifadə olunan kriteriya barəsində fərqli fikirlər mövcud olsa da, bütün millətçilər inanırlar ki, bu kriteriya hər hansı bir dövlətə mənsub olmaqdan daha artıq xüsusiyyətləri ehtiva edir: Almanlar, yalnızca Almaniya Federativ Respublikasının vətəndaşı olan insanlar deyillər. Millətçilərin siyasi sərhədlərin tarixi dövrlər ərzində indi mövcud olan millətləri formalaşdırmış olması ilə bağlı fikirlərə etirazları yoxdur, lakin açar nöqtə odur ki, onların tarixi kökləri ilə bağlı nə deyərsək-deyək, bu gün millətlər realdır və bununla xarakterizə olunan insanlar aldadılmış deyildirlər.
İkinci element, hər hansı millətə mənsubluğun praktiki nəticələrinin olmasıdır: bu, hüquqlarla təmin edir və öhdəliklər yaradır. Bu, o deməkdir ki, millətlər, aid olma duyğusu sayəsində yurddaşlarımıza qarşı xüsusi bağları tanıtdıran cəmiyyətlərdir və biz əcnəbilərə borclu olmadığımız müəyyən şeyləri onlara borclu oluruq. Onlar həm də böyük və ya kiçik şəxsi fədakarlıqlarla və qorumaq vəzifəsi daşıdığımız dəyərli cəmiyətlərdir. Bu öhdəliklərin miqyası sorğulana bilinirsə belə, bütün millətçilər qəbul edirlər ki, normal halda seçmək mümkün olmasa da, bir şəxsin milliyyəti etik olaraq əhəmiyyət daşıyır.
Üçüncü element isə millətin siyasi olaraq vacibliyidir. Millətçilər millətin öz müqəddəratını təyin etməyə imkan yaradan siyasi institutları müdafiə edirlər – xarici təzyiqdən müstəqil şəkildə öz gələcək istiqamətini müəyyən etməklə . Əksər hallarda, bu siyasi müstəqillik, millətin öz dövlətinə sahib olması mənasına gəlir. Buna baxmayaraq, millətçilər bəzən siyasi səbəblərdən muxtariyyət kimi, hakimiyyətin daha limitli formalarına da razı olurlar. Başlıca ideya budur ki, hər bir millətin özünəməxsus xarakteri olduğuna görə, ona öz yolunda inkişaf edəcəyi siyasi azadlıq verilmədiyi müddətcə tərəqqi edə bilməz; o, başqa xalqlar üçün yaradılmış qanunlara tabe edilə bilməz. Buna görə də sərhədlər bəhs olunan xalqların siyasi kimliklərinə hörmət edilərək müəyyən edilməlidir. Bu sərhədlər dövlətlər arasındakı sərt sərhədlər və ya konfederasiyanı bölən yumşaq sərhədlər də ola bilər.
Bu üç element millətçilər arasında ümumi zəmini təşkil etsə də, onlar müxtəlif yollarla şərh olunurlar. Sırayla ələ alsaq, milli kimlik obyektiv formada – yurddaşların bölüşdüyü fiziki və ya digər xüsusiyyətlərlə, və yaxud subyektiv formada – mənsubiyyətə olan ortaq inam və ya aidiyyət istəyiylə, başa düşülə bilər. Beləcə, bəzi millətçilər dil, din, hətta irq kimi özəlliklər vasitəsilə “milli xarakteri” müəyyən edib millətlər arasında xəttlər çəkərkən, bəziləri isə milləti fərqləndirən şeylərin hər hansı bir obyektiv xüsusiyyətlər olmadığını irəli sürərək – bu bütün hallarda, onun dil və dinini paylaşan millətlər arasında adekvat bölgü etməyə bilər – bunun ancaq insanların birləşmək istəyi olduğunu qeyd edirlər. Bu düşüncəni Ernest Renan məşhur mühazirəsində milləti ‘‘un ple´biscite de tous les jours’’ kimi təsvir edərək, milli kimliyin həmişə üzvlərin ümumi qarşılıqlı xatirələrinə, ənənələrinə və s. bağlı olduğunu vurğulamışdır.
İkinci elementə, yəni milliyyətin etik əhəmiyyətinə baxdıqda, milləti etik həyatın ən yüksək forması olaraq, başqa sözlə, soydaşlara qarşı olan öhdəlikləri ən dəyərli əxlaqi öhdəliklər kimi görənlər ilə milliyyətin fundamental səviyyədə heç bir vacibliyi olmadığını iddia edənlər arasında baxış diapazonu mövcuddur. İkinci düşüncəyə görə, bizim başlıca vəzifələrimiz bərabər şəkildə hər yerdəki insanlara qarşı vardır və bu vəzifələri yerinə yetirməyin praktikada ən effektiv yolu belə olduğuna görə, vətəndaşlarımıza qarşı xüsusi öhdəlikləri yalnız bu halda qəbul etməliyik. Burada milli və kosmopolit əxlaqi tələbləri qarşılamaq istəyənlər arasında bir növ balans mövcuddur.
Nəhayət, millətçiliyin siyasi nəticələrinə gəldikdə isə, biz yenidən müxtəlif baxış tərzləri ilə qarşılaşırıq. Bir tərəfdə kültürəl millətçilər – millətin mədəni həyatının tərəqqi və inkişaf etməsinə imkan verilməli olduğuna inanan və bunun gerçəkləşməsi üçün yeganə siyasi tələbləri kifayət edəcək qədər azadlıq təmin edən ərazi olanlar, digər bir tərəfdə isə siyasi öz müqəddəratını təyin etmənin mərkəzi məsələ olduğuna inanan millətçilər: millət, özünü idarə etməsinə, vətənə nəzarətə və ehtiyac olduqda digər millətlər qarşısında öz haqqlarını müdafiə etməyə icazə verilməsi gərəkli olan ümumi iradəyə (adətən, tarixi məqsəd kimi başa düşülən) sahib orqandır. Birinci növ millətçilik liberal və sülhsevər olarkən, ikinci, şərtlərdən asılı olaraq avtoritar və aqressiv ola bilir. Bu siyasi olaraq öz müqəddəratını müəyyən etmənin necə başa düşüldüyü və ona nə səbəbən dəyər verildiyinə çox bağlıdır. Bu ziddiyyətlərə yazının gələcək hissələrində daha ətraflı toxunulacaqdır.
Qısa tarix
Qeyd olunduğu kimi millətçilik müasir bir ideologiyadır. O ilk dəfə on səkkizinci əsrin sonlarında meydana gəlib və mürəkkəb yollarla müasir cəmiyyətin digər xüsusiyyətləriylə əlaqələndirilmişdir: sənayeləşmə və sosial mobilizasiya, demokratiya, və suveren dövlət (ətraflı izah üçün bax, Gellner 1983). Millətçilik müəyyən özəlliklərini daha qədim ideya olan vətənpərvərlikdən almasına baxmayaraq bu iki konseptin aydın şəkildə fərqləndirilməsi vacibdir. Vətənpərvər olmaq hər şeydən öncə bir ölkəni sevmək, sonra isə müxtəlif yollarla onun maraqlarını önə çəkərək hücumlara qarşı müdafiə etmək və inkişafına dəstək üçün çalışmaq mənasına gəlir. Burada ölkə fiziki məna daşısa da, siyasi sistem də buraya daxil edilə bilər – belə ki, romalı vətənpərvər yalnızca Roma şəhərinə qarşı deyil, həm də Roma Respublikası və ya İmperiyası üçün də öhdəlik daşıya bilər.
Millətçilik isə iki cəhətdən vətənpərvərlikdən fərqlənir. Birincisi, kültür milli kimliyin müəyyən edilməsində daha geniş rol oynayır: təbii ki, millət bir vətənə sahibdir və siyasi sistem onun fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri ola bilər, lakin bunlardan əlavə və yüksəkdə, onun özünəməxsus kültürəl xüsusiyyətlərə sahibliyi və ya sahib olduğuna inanıldığı dil, din, milli incəsənət və ya ədəbiyyat, musiqi və rəqs tərzi, hətta milli mətbəx və s. kimi özəllikləri vardır. Və bunlar ayrılmaz bir bütünü meydana gətirir. Buna görə də bir millətin başqa millət üçün nəzərdə tutulmuş qanun və institutlar altında yaşamağa məcbur edilməsi nəticəsində xüsusi ədalətsizlik forması meydana çıxır. İkincisi, millətlər özünəməxsus məqsədləri olan kollektiv agentlər kimi başa düşülürlər, bu səbəblə çox vaxt siyasi özünüidarəetmə formasında öz müqəddəratını təyin etmə haqqına sahibdirlər. Hər millətçinin demokrat olmamasına baxmayaraq, bu iki ideya arasında üstüörtülü bir əlaqə mövcuddur: millətlər demokratik institutların fəaliyyət göstərməli olduqları vahidlərdir və millətin hər bir üzvünün kültürəl inkişafa fayda verdiyini nəzərə alsaq, siyasi demokratiya millətin öz müqəddəratını təyin etməsi üçün təbii bir vasitəyə çevrilir. Vətənpərvərliyin belə xüsusi xarakteristikası yoxdur.
Bu iki element, məşhur millətçi düşüncələri irəli sürən qədim siyasi filosoflar olan Herder və Russoda fərqli ağırlıqlara sahibdir. Herderdə kültürəl elementlər dominantlıq təşkil edir. İnsanlığın birnövlülüyünə dair aydınlanma düşüncəsinə etiraz edən Herder milli icmalar arasındakı dərin müxtəlifliyi vurğulayırdı. Onun fikrincə, millətlər bitkilər kimidir: hər biri çiçək açmaq üçün fərqli şərtlərə ehtiyac duyur. Və hər birinin öz mükəmməllik və çatışmazlıqları vardır, buna görə də bütün millətləri tək nailiyyət şkalasında sıralamaq gülüncdür. Son nəticədə, bir milləti başqasının qanunlarının obyekti etmək kökündən səhv addımdır. Herder imperiyalara və çoxmillətli dövlətlərə nifrət edirdi. “Buna görə də, dövlətlərin qeyri-təbii genişlənməsi, vəhşicəsinə irqlərin və milliyyətlərin bir hakimiyyət altında qarışdırılması qədər heç bir şey siyasi hakimiyyətin məqsədilə daha ziddiyyətli deyildir” (Herder 1969, səh. 324). Lakin onun ədalətli hökümət fikri qeyri-müəyyən idi: aydınlanma liderləri bütün insanların adət və kültürlərinə uyğunlaşan qanunlar yaratmalıdırlar.
Russonun millətçiliyi, əksinə olaraq, siyasi gözləntilərlə idarə olunurdu. O, “İctimai Müqavilə” əsərində elə bir birlikdən danışırdı ki, bu birlik, hər birimizin öz şəxsini və tam gücünü birlikdə ümumi iradənin ali istiqaməti altında xalqın yaratdığı “ola biləcəyi qədər mükəmməl formada”dır və hər üzvü bütünün ayrılmaz parçası kimi qəbul edirdi. Buna baxmayaraq, o, buna hansı yollarla nail olmaq barədə açıqlama vermirdi. Amma sonralar, korsikalılar və polyaklara müstəqilliklərini daxili korrupsiya və xarici təzyiqlərdən qorumaq üçün ən yaxşı vasitələr barədə məsləhətlər verərkən Russo, milli kültürlərin inkişaf etdirilməsini və xarici elementlərin rədd edilməsini vurğulayırdı. O, “Polşa Höküməti”ndə yazırdı: “Xalqın zəkasını, xarakterini, zövqlərini və əxlaqını formalaşdıran, onu başqası kimi yox, özü edən, dəyişdirilməsi mümkün olmayan vərdişlərə əsaslanan ata yurduna olan sevgini ilhamlandıran məhz milli institutlardır”. Buna uyğun olaraq, o, polşalılara tarixi hadisələri anmaq üçün mərasimlər təşkil etməyi, milli geyimləri mühafizə etməyi, milli idman festivalları keçirməyi və hər uşağa Polşanın tarixi, hüququ, iqtisadiyyatı və s. barədə geniş bilgilər verəcək ictimai təhsil sistemi formalaşdırmağı məsləhət görmüşdü. Halbuki, Russo milli fərqliliyi bəsləyib “artıq fransız, alman, ispan, hətta ingilis yoxdur, yalnız avropalılar var” deyərək kədərlənsə də, onun millətçiliyi son nəticədə instrumental idi. Milli bütövlük siyasi azadlığın yeganə qarantiyası idi, xüsusilə də Polşa kimi böyük və despot qonşulara sahib olan ölkələr üçün.
Hər iki düşüncə cərəyanı 19-cu əsrin əvvəlləri post-aydınlanma dövründə bir araya gəldi, bu zaman da, xüsusilə alman filosoflar – Fixte, Adam Müller, von Humbolt və (bəzi istisnalarla) Hegel – hər bir millətin ayrıca kültürəl cəmiyyət yaratdığını və belə millətlərin yalnız müstəqil dövlətlər kimi siyasi olaraq təşkilatlanarlarsa, öz talelərinə yön verə biləcəkləri düşüncəsini inkişaf etdirdilər (bu filosoflar əvvəllər Almaniyanı kiçik dövlətlərən ibarət konfederasiya olaraq görürdülər, lakin sonralar millətçilər bütöv alman dövlətinin yaradılmasını istədilər). Bunu iki fikir izlədi: hər bir fərd öz etik məmnunluğunu yalnız milli dövlətin həyatında iştirak ilə tapa bilər – Fixte “milləti fədakar insanın onun üçün özünü fərəhlə qurban etdiyi əbədiyyət paltarı kimi qucaqlayan böyük vətənpərvərlik alovundan” bəhs edirdi (Fichte 1922, 141) – və bu dövlətlərin digər dövlətlərə qarşı gücdən istifadə etməsinə milli talenin axtarışında haqq qazandırıla bilər. Belə ki müharibə müsbət dəyərləndirilirdi: Müller yazırdı, “müharibə dövlətlərə onların ölçülərini, möhkəmliyini, fərdiliyini və şəxsiyyətini qazandırır”. Hegelə görə, müharibə onlara “müvəqqəti mal və qayğıların kibirini” gətirərək “xalqların etik sağlamlığını” qorudu. Bu ənənənin millətçiləri sosial pluralizmi qəbul edir və tez-tez dövlətin daxili konstitusiyasının liberal formaya sahib olmalı olduğunu müdafiə edirdilər. Bununla belə, onların fərdin millətə etik subordinasiyası və dövlətlərin xarici davranışındakı kosmopolit çərçivələri rədd etməsi barədə baxışları liberalizm və millətçilik arasında bu günə qədər davam edən bir uçurum yaratdı.
Bu uçurum Avropanın imperialist güclərinə qarşı 19-cu əsrin ortalarında fərdi azadlıq, milli müstəqillik və təmsilçi hökümət arasında əlaqə yaradan liberal mütəfəkkirlər tərəfindən aradan qaldırıldı. Burada nümunəvi fiqurlar kimi fərdi hüquqları və respublika idarəetməsini müdafiə edərək İtaliyanın bütövlük və müstəqilliyini istəyən Mazzinini və Polşada, Macarıstanda və İtaliyada azadlıq hərəkatlarını dəstəkləyən və “Təmsilçi Hökümət Haqqında Düşüncələr” əsərində müstəqil institutların yalnız hökümətə nəzarət edə bilən “birləşmiş ictimai düşüncə” ilə milli cəmiyyət daxilində dayanıqlı ola biləcəyini yazan C.S.Milli göstərmək olar.
Bu mütəfəkkirlərə görə, milli loyallıq insanlığa qarşı vəzifələrlə balanslaşdırılmalıdır; əslində sonuncular fundamental idi və Mazziniyə görə: “Siz vətəndaşlarsınız, siz məhdud bir sahədə sizə artıq nitq, meyillər və vərdişlərlə bağlı olan insanların birliyi ilə ölkəyə sahibsiniz, siz nə olursa, olsun, hər kəsin yaxşılığı üçün çalışa bilərsiniz” (Mazzini 1907, səh. 41). Mill də eynilə öz milliyyət konsepsiyasını siyasi birliyin əsası üçün vulqar olan belə mənalandırmalardan fərqləndirirdi: “xaricilərə əsassız antipatiya”, “milli olduqları üçün absurd xüsusiyyətlərin üstün tutulması” və s. (Mill 19633, 138-9).
Bununla belə, liberal millətçiliyin belə çiçəklənməsi, 20-ci əsr boyunca bir əsr əvvəlki alman filosoflarının yazılarını əks etdirən avtoritar doktrinalar tərəfindən sular altında qaldı. Məsələn, Çarlz Mauraz Fransanın öz birliyini və inkişafını kralçı yenidənqurma naminə yalnız demokratiyanı tərk edərək qoruya biləcəyini irəli sürürdü: o, bunu “daxili millətçilik” adlandırırdı (Maurras 1968). Siyasi münasibətləri düşmənliklə əsaslandıran Karl Şmitə görə, dövlətlər daxili olaraq homogen və xaricdən kəskin şəkildə ayrı olmalı idilər. Buna görə də, milli fərqliliklər “dost”u “düşmən”dən ayırmağa xidmət edirdi (Schmitt 1996). Bu kimi mütəfəkkirlərin avtoritar millətçiliyi siyasi aktivizmlə qovuşduqda faşizm meydana gəldi. Liberal siyasi filosoflar millətçiliyə ya açıq şəkildə düşmən mövqedə dayanırdılar, ya da onun mülayim formalarını mənimsəyərək meyllərin mövcud olduğu radikallığa qarşı xəbərdarlıq edirdilər. Yalnız əsrin son onilliklərində millətçilik yenidən liberal ənənə tərəfindən xoş münasibət gördü. Liberalizm və millətçilik arasındakı uçurum bəs necə aradan qaldırıldı və hansı uğurlar vasitəsilə?
Liberal millətçilik və onun tənqidçiləri
Liberal millətçilər nəinki milli öz müqəddəratını təyin etmənin davamlı olaraq liberal prinsiplərlə yürüdülə biləcəyini iddia edirlər, hətta liberal dəyərlərin nümayəndələri ortaq milli kimlik daşıyan siyasi cəmiyyətlərdə reallaşdırıla bilinəcəyini qeyd edirlər. Bu səbəbdən millətçilik liberallar üçün düşmən yox, müttəfiq kimi görülməlidir. Bu iddia necə müdafiə edilir? Üç başlıca arqument mövcuddur.
İlk arqument şəxsi özünüidarəetmənin (“personal autonomy” İngiliscədən) şərtləri barəsindədir. Liberalizmin mərkəzində hər bir fərdin öz yolunu alternativlərə uyğun olaraq seçməli olduğu ideyası dayanır. Lakin, heç kəs bu seçimi vakuumda etmir. Alternativlər şəxsin aid olduğu kültür daxilində mövcud olur və yalnız milli kültürlər geniş ölçüdə seçimlər təmin etmək üçün hərtərəflidir. (Kymlicka 1995, 5-ci fəsil; Marglait and Raz 1994). Buna görə də milli kültür özünüidarəetmənin vacibliyi üçün qorunmalıdır və onun içərisində iştirak edənlərə hörmətdən salınmaq əvəzinə hörmət göstərilməlidir. Bu, praktikada sözü gedən cəmiyyətlərin siyasi özünü idarəetmədən faydalanmalı olduğunu tələb edir. Nəzəriyyədə, təsəvvür edilə bilər ki, çox millətli dövlət və ya imperiyada hər bir milli kültür adekvat qorunma və hörmət görür, lakin liberal millətçilərə görə reallıqda belə dövlətlər həmişə xüsusi bir kültürü digərlərinin bahasına imtiyazlandırırlar. Azad olmaq üçün kültürünü paylaşdığın və etdiyin seçimlərin dəyərli qəbul edildiyi cəmiyyətdə yaşamalısan.
İkinci arqument demokratiya və milliyyətlə əlaqəlidir və C. S. Millin (1972) “fərqli millətlərdən ibarət ölkələrdə azad institutlar mümkün deyildir” düşüncəsinə əsaslanır (səh. 361). Demokratik institutların uğurla fəaliyyət göstərməsi müəyyən səviyyədə sivil ruhlu vətəndaş kütləsini tələb edir. Misal üçün, seçkilər ədalətli keçirilir və məğlub olan tərəf nəticələri qəbul edir; hökümətlər seçki vədlərinin yerinə yetirilib-yetirilməməsi barəsində yoxlanılır; və azlıqların söz azadlığı və siyasi birləşmə hüquqlarına hörmət edilir. Bu da, öz növbəsində, demokratik normalara uyğun şəkildə bir-birinə davranacağına inanan vətəndaşlar tələb edir: “qalib gələn partiya və dəstəkçilərinin gələcəkdə məğlub olduqları zaman iqtidarı tərk edib-etməyəcəklərini bilmədiyim halda seçki məğlubiyyətini nəyə görə qəbul edim?” kimi sualı buna vacib bir misal kimi çıxış edir. Güvən, milliyyətin yaratdığı, Millin də “ortaq simpatiyalar” adlandırdığı şeydən qaynaqlanır. Çoxmillətli ölkələrdə hər qrup öncə öz maraqlarını güdür, digər qruplara güvən duymur və siyasətə sıfır-nəticəli oyun kimi yanaşmağa meyilli olur. Belə vəziyyətlərdə sivil ruh yox olur və demokratiyanın davam etməsi imkansız olmasa da, çətinləşir.
Üçüncü arqument milləti sosial ədalət üçün ön şərt kimi irəli sürür (Miller 1995, 4-cü fəsil; Canovan 1996, 4-cü fəsil). Rifah dövləti və sosial ədalətin digər institutları, hər vətəndaşa həyatın mümkün çətinliklərinə qarşı müəyyən səviyyədə müdafiə məqsədilə resursların toplanması barəsində razılığı təmsil edir. Əgər xəstələnsəniz, tibbi müalicə imkanınız var; işdən azad olunsanız, gəlir dəstəyi ala bilirsiniz. Bu, sistemdə mövcud olan bacarıqlı va dayanıqlı olanlardan cəmiyyətin müdafiəsiz üzvlərinə müəyyən dərəcədə yenidən-bölgünü nəzərdə tutur. Biz vətəndaşlarımızla həmrəylik hissi səbəbindən taleyimizi bu yolla paylaşmağa razı oluruq, lakin bu yenə də ortaq kimlikdən və bizim ehtiyacımız olduqda soydaşlarımızın qarşılıq verəcəyinə dair güvəndən qaynaqlanır. Belə ki Con Roulz kimi çağdaş liberallar millətçi ideyaları açıq şəkildə müdafiə etmədən, ədalətin prinsiplərini “üzvlərinin yalnız doğuşla daxil olub və yalnız ölümlə tərk etdiyi” müstəqil siyasi cəmiyyətin daxilində təqdim edirlər (Rawls 1971, 90) – praktikada milli dövlət.
Buna baxmayaraq bir çox liberallar bu arqumentləri rədd edirlər və liberal prinsiplərin milliyyətdən tamam ayrıla biləcəyini irəli sürürlər. Etik məsələlərə növbəti hissədə toxunulacaq. Burada isə liberal millətçiliyə qarşı növbəti üç arqumentə fokuslanmaq gərəkdir.
Bunlardan birincisi, şəxsi özünüidarəetmənin milliyyətin təmin etdiyi təhlükəsiz kültürəl arxa planı tələb etdiyi düşüncəsinə qarşı çıxır. Müasir cəmiyyətlərin əksəriyyətinin multikultural olduğunu müşahidə edərək bu düşərgədən olan liberallar, özünüidarəetmənin daha çox müxtəlif kültürlərdən elementlərin seçilib götürülməsi məsələsi olduğunu qeyd edirlər – kiminsə nə qədər çox kültürlə bağı olarsa, onun xüsusi bir kültürün ənənələrindən azadlığı o qədər böyük olar. Belə ki, Ceremi Ualdron kültürəl “mélange”(mikstura, qarışım) – fərdin daxilindəki müxtəlif planların, təqiblərin, ideyaların, simvolların və kültür parçalarının xaotik birgə mövcudluğu – olaraq adlandırdığı həyat tərzinin ən azından tək bir cəmiyyətin çərçivəsi daxilindəki qədər azad olacağını qeyd etmişdi
İkinci anti-millətçi arqument yenə də müasir cəmiyyətlərin multikultural olduğu və nəticədə fərdlərin birdən çox kimlikləri olduğu fikrindən başlayır – onlar özlərini ailə üzvləri, yerli birliklərin, etnik qrupların, dini cəmiyyətlərin, iş və peşə birliklərinin nümayəndələri kimi görürlər və beləliklə, heç bir tək kimlik digərlərini sıradan çıxarmır. Liberal dövlət bu kimliklərlə hər birinə bərabər tanınma verən institutlar yaradaraq mümkün olduğu qədər ədalətli davranmalıdır (Buchanan 1998). Lakin millətçilik bir kimliyin ixtiyari imtiyazlandırılmasını özündə ehtiva edir: milli kültürə, tez-tez azlıq kültürlərin zərəri bahasına ictimai tanınma və dövlət dəstəyi göstərilir. Buna görə də bəzi vətəndaşlar öz əsas kimliyinin dövlət tərəfindən tanındığını görərkən, digərləri görə bilmir və bu liberalizmin bərabər vətəndaşlıq prinsipini pozur.
Son olaraq, demokratiya və sosial ədalətin ortaq milliyyət duyğusunu nəzərdə tutduğu iddiası mübahisələndirilə bilər. Liberal tənqidçilər irəli sürürlər ki, vacib olan tək şey vətəndaşların özlərini siyasi birlikləri ilə tanımalı və hiss etməli olduqlarıdır və bu milliyyətin gətirdiyi kültürəl baqajsız də mümkün ola bilər. (Mason 1999; Abizadeh 2002). Bu da azlıq qrupların – məsələn, yerlilərin dil və kültürəl xüsusiyyətlərini paylaşa bilməyən immiqrantların – bərabər vətəndaşlar kimi aidiyyət hiss etməsini və hörmət edilməsini asanlaşdırır. Bu kontekstdə tez-tez istifadə olunan konstitusional vətənpərvərlik ideyası vardır ki, loyallığın mərkəzi nöqtəsinin kültürəl millət deyil, konstitusiyada yer tutan siyasi prinsiplər olmalı olduğunu ifadə edir (Habermas 1996; 1999, 4-cü və 8-ci fəsillər). İddia edilir ki, belə loyallıq demokratik institutlar və sosial ədalət siyasətləri üçün kifayətdir və daha mürəkkəb sosial elementə ehtiyac yoxdur.
Liberal millətçilər və tənqidçiləri arasındakı bu mübahisənin həll edilməsi çətindir: məsələn, biz bilmirik ki, kültürəl bağlılıq, ya da kültürəl “mélange” şəxsi özünüidarəetməni nə qədər artırır; eyni zamanda deyə bilmirik ki, demokratik institutların uğurlu fəaliyyəti üçün nə qədər kültürəl ümumilik kifayət edir. Lakin ən azından liberal millətçilər vacib bir məsələyə diqqət yetiriblər: Hansı şərtlər altında liberalizm uzaq bir arzudan əlavə, tətbiq edilə bilən siyasi inanc ola bilər?
