Sosialist Xarici Siyasətində Milliyyətçiliyin Rolu: İran-SSRİ əlaqələrində Cənubi Azərbaycan problemi

Sedat Laçıner və Turgut Demirtepe                    

            Sovet rejiminin sovet ərazilərindəki əsas hədəfi Marksist ideyaların işığında ortaq “sovet insanı” yaratmaq idi. Leninin ölkəni mərkəz və digər dövlətlər olaraq bölüb milli dövlətlərə avtonomiya vermək siyasətini yeritsə də, Stalin bu siyasəti Sovetlər Birliyinin bütünlüyü üçün təhlükə olaraq görürdü. Buna görə də, o rus olmayan dövlətlərin avtonom səlahiyyətlərini azaltdı və iqtisadi, siyasi, mədəni və təhsil institutlarını mərkəzləşdirdi. Stalinə görə, kommunist ruslar digər etniklərdən Sovet birliyinin birnövlüyünü qorumaq üçün daha güvənilir idi və buna görə də güc strukturlarındakı digər etniklər azaldıldı. Digər bir sözlə, Çar dövrünün ruslaşdırma siyasəti Stalin dövründə “kommunizm” adı altında davam etdirildi. Kommunizmin milliyyətçiliyi rədd etdiyini düşünsək, tamamilə ruslaşdırma siyasəti aparmaq kommunizmə tərs görünə bilərdi, ancaq müəyyən dərəcədə kültürəl ruslaşdırma sovet insanlarının birləşdirilməsi üçün vacib sayıldı. Buna görə də, sovet liderləri ölkə üçün yeganə dil və mədəniyyət faktorunu yaratmaq üçün rus dili və rus mədəniyyətini əsas götürdülər.

Sovetlər tərəfindən atılan ilk addım etniklərin böyük kimlik anlayışlarını və xarici əlaqələrini azaltmaq idi. Əsasən böyük millətlər kiçik etnik qruplara bölündü və yeni millətlər “yaradıldı”. Məsələn, Türkistanın türk tayfaları sovetlər tərəfindən öz lokal adlarını millət adı kimi götürmək üçün dəstəkləndi və nəticədə vahid türk milləti olmaq əvəzinə qazax, türkmən, özbək adları qəbul edildi. Qafqaz regionu və Azərbaycan da bir istisna deyildi. Sovet rejimi ilk olaraq Azərbaycan türklərini və digər türk və müsəlman qrupları arasındakı əlaqəni kəsmək üçün hər yola əl atdı. Xüsusilə, Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri zəiflədildi. Azərbaycanda yaşayan əhalinin adı “türk”dən “azərbaycanlı”ya dəyişdirildi (1) və türk sözünün işlədilməsi qadağan edildi. AXCnin əksinə Sovet Azərbaycanı türk milliyyətçiliyi əvəzinə azərbaycanlı milliyyətçiliyini qabartdı. Adlar ruslaşdırıldı və rus dili təhsil sistemində məcburi dilə çevrildi (2). Əsas məqsəd Moskvaya başağrı olmayacaq zəif və mikromilliyyətçilik yaratmaq idi.

Xarici siyasətdə isə Sovetlər tamamilə fərqli strategiya yeridirdi. Daxildə etnik qrupları sıxmasına baxmayaraq, xaricdə sovet respublikalarının milliyyətçiliyini istifadə edirdi. Bunun dəlillərini görmək üçün Qafqaz regionu olduqca əlverişlidir. Çar rejiminin erməni kartını İran və Türkiyəyə qarşı işlətməsinə baxmayaraq, Sovetlər ilk başlarda Türkiyə Respublikası ilə yaxşı əlaqələr qurmağa çalışdı və erməni kartını oynamadı. Lakin 2ci dünya müharibəsindən sonra Stalin rejimi sübut etdiki, köhnə rus yayılma siyasəti vərdişləri çətin ölür. Sovetlər ilk olaraq Türkiyə və İranda kommunizmi yaymağa və bu ölkələrin bəzi ərazilərini ələ keçirməyə çalışırdı (3). Ordu gücünə heç nə əldə edə bilməyəcəyini görən Sovetlər, öz dövlətlərinin tarixi maraqlarını və milli hisslərini istifadə edərək regionu idarə etməyə çalışdı. Moskva xüsusi erməni problemlərini vurğulayaraq və ermənilərin Anadoludakı torpaq iddialarından istifadə eedərək Türkiyəyə öz istəklərini yerinə yetirtmək üçün təzyiq edə bilirdi (4). Sovetlər Türkiyənin bəzi ərazilərində tarixən ermənilərin məskunlaşdığını və bu ərazilərin Sovet Ermənistanına birləşdirilməli olduğunu irəli sürürdü (5). Bu iddiaya görə, Türkiyənin Kars və Ardahan kimi bölgələri ermənilərə məxsus idi. Sovet siyasətçiləri bu bölgəni Qərbi Ermənistan adlandıraraq iki erməni torpağının bir Sovet Ermənistanı bayrağı altında birləşdirilməli olduğunu iddia edirdilər. Oxşar olaraq, gürcülər də Artvin, Bayburt, Gümüşhane və Trabzon kimi ərazilərin əslində gürcü torpağı olduğunu və Sovet Gürcüstanına birləşdirilməli olduğunu iddia etməyə başladı (6). İrana qarşı isə Sovetlərin kartı Azərbaycan idi. Milyonlarla azərbaycanlı İran vətəndaşı idi və Sovetlər bu insanları kommunistlərlə işbirliyi edəcək potensial sosial qrup və bütün İran ərazisini ələ keçirmək üçün bir alət kimi görürdü.

                                   Tarixi Azərbaycan və “Vahid Azərbaycan” ideyası

            Türkmənçay(1828) və Gülüstan(1813) müqavilələri ilə Azərbaycan Rusiya və İran arasında bölüşdürüldü. Bu bölünmə ilə Azərbaycanın bir hissəsi tezliklə müasirləşmə siyasəti dövrünə girəcək Avropa gücünün hakimiyyəti altına girdi. Bundan başlayaraq Şimal və Cənubi Azərbaycan fərqli yollarla inkişaf etməyə başladı. Bu fərqlilik başlarda o qədər də hiss olunmurdu, çünki 1870-ci, 1880-ci illərə qədər Şimalda yalnız idarəetmə reformları həyata keçirilmişdi. 19-cu əsrin sonlarına doğru Bakıda yeni neft yataqlarının tapılması ilə Şimal Cənubdan daha fərqli inkişaf yoluna girdi. İqtisadi inkişafla yanaşı, Şimalda böyük ölçüdə intelektual və mədəni oyanış da baş verdi. Müasir media getdikcə genişlənir və təhsildə azərbaycanlılar arasında daha geniş fikirlərin öyrədilməsi yayılırdı (7). Milliyyətçilik, liberalizm və sosializm kimi qərb düşüncələri intelektual təbəqə arasında getdikcə yayılır və dini düşüncə sekulyar-milli düşüncəyə çevrilirdi. Azərbaycanın müasirləşməsi prosesində azərbaycanlı kimliyi cənubdakı fars-şiə azərbaycanlılarına əks şəkildə formalaşmağa başladı.

Şimaldakı sənayeləşmə nəticəsində minlərlə yarı təcrübəli və təcrübəsiz işçi Bakı kənarındakı fabriklərə və neft sahələrinə axışdı (8). İşçilərin böyük miqrasiyası, ticarət və müasir nəqliyyat vasitələri Şimallılar və Cənublular arasındakı bağları daha da gücləndirdi. Daha önəmlisi, 20-ci əsrin əvvəllərində ermənilər və Azərbaycan türkləri arasındakı mübahisə İran azərbaycanlılarının Şimallı qardaşları ilə olan həmrəylik hissini daha yüksəltdi (9).

1905ci il Rusiya üsyanından sonra əlaqələr siyasi və mədəni azadlıqlar fonunda daha da genişlədi. Çoxlu Azərbaycan türkü cənuba gedərək oradakı siyasi hərəkatlarda iştirak etdi və ya əksinə. Hətta şimaldan bəzi silahlı qruplaşmalar Təbrizdə savaşmağa getdi (10) və Rusiya və İran azərbaycanlıları “Hümmət” və “Ədalət” kimi partiyalarda birlikdə çalışdılar. İki üsyan arasındakı dövrdə ənənəvi şiə İran meyilli Azərbaycan ziyalı təbəqəsi dağıldı və yeni sünni Osmanlı meyilli təbəqə yarandı. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi Osmanlı imperiyasında təhsil görüb Gənc Türklərdən təsirlənmiş (11) ziyalılar Osmanlı imperiyası tərəfindən dəstəklənəcək demokratik və vahid Azərbaycan qurmaq istəyirdilər (12).

Bu dövrdən öncə, azərbaycanlılar arasındakı çoxlu fərqlər birləşmə haqqındakı düşüncələrin qarşısını almışdı. Wimbush bu haqqda yazır:

Müasir vətən anlayışının bir çox kriteriyalarını yaratmaqlarına baxmayaraq, Azərbaycan türkləri nə fərqli millət anlayışı, nə də milli dövlət anlayışını yarada bilməmişdilər … Azərbaycan türkləri özlərini osmanlılardan (dini və mədəni səbəblərə görə) və farslardan (dilə görə) fərqli görürdülər. Lakin bu fərqlilikləri bilmələrinə baxmayaraq azərbaycanlı liderlər buna qədər dövlət yaratmaq fikrinə düşməmişdilər (13).

Bildiyimiz kimi, 1908-ci il hərbi çevrilişi ilə hakimiyyətə gələn Gənc Türklər bütün türk xalqlarını birləşdirmək istəyirdilər. Daha real olan digər bir düşüncələri isə Osmanlı türklərinə dil cəhətdən daha yaxın olan azərbaycanlıları və türkmənləri birləşdirmək idi (14). Onlar 1908-ci ildəki Təbriz üsyanında üsyançıları aktiv olaraq dəstəklədilər. Bu üsyan Şahın qərarı ilə parlamentin yıxılmağı və Məclisin dağıdılması ilə nəticələndi. Gənc Türklərin İnkişaf Birliyi Komitəsi, bir neçəsi Azərbaycan xalqı adından olmaqla, bir neçə bəyannamə yaydı və konstitusiyalı rejim bərpa olunmasa yeganə həllin İrandan ayrılmaq olacağını bildirdi. Bir bəyannamədə isə, onlar daha da irəli gedib öz əsas ideyalarını açığa vuraraq, “Yeri gəlsə, Sultan da Şah qədər yaxşı olar” deyə yazmışdılar (15).

1905-ci ildən sonra Qafqaz üsyanların isti yatağına çevrildi və azərbaycanlı, rus, türk və iranlı üsyançı qruplar arasında sıx əlaqələr yarandı (16). 1-ci dünya müharibəsi siyasi gərginliyi və Azərbaycan türkləri ilə digər türk etnik qrupları arasındakı siyasi əlaqələri genişləndirdi. “Vahid Azərbaycan” ideyası yayılmağa başladı. Müharibənin sonlarına doöru Gənc Türklərin başçılığı ilə Osmanlı orduları bütün Azərbaycan ərazisini işğal etdi (17). Pan-türkist ideologiyanın da köməyi ilə bir tərəfdən osmanlılar Rusiya Azərbaycanını Türkiyəyə birləşdirməyə çalışırdılar. Digər tərəfdən isə İran Azərbaycanının Osmanlı hamiliyini qəbul etməsini təmin etmək istəyirdilər. Şübhəsiz, Osmanlı işğalı bölgədəki pan-türkist ideyanın yayılmasına köməkçi oldu (18). Azərbaycanlıların çoxu da Azərbaycan türkləri ilə Osmanlı türklərinin birləşməsini xarici təhdidlərə qarşı yeganə çıxış yolu olaraq görürdülər.

1919cu ildə Türkiyədə hakimiyyətin dəyişməsiylə, Türkiyə Cümhuriyyəti Gənc Türklərin işğalçı siyasətindənsə daha çox Anadolu mərkəzli Türkiyə siyasətinə keçdi. Yeni Cümhuriyyətin kiçik xarici hədəfləri ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tamamilə dəstəkləmək mümkün olmadı. Türkiyənin hərbi və iqtisadi gücü də ediləndən sadəcə bir az çoxunu etməyə qadir idi. Bu cür qarışıq dövrdə nə “Türk birliyi”, nə də “Vahid Azərbaycan” ideyasını həyata keçirmək mümkün olmadı.

AXC dövründə Şimal-Cənub əlaqələri

            Çar Rusiyasının 1917-ci ildə süqutundan sonra Azərbaycan ilk olaraq Britaniyalılar tərəfindən işğal edildi. Daha sonra, Osmanlı qoşunları gəldi. Son olaraq isə 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan özünün dövlət kimi suverenliyini bəyan etdi. Yeni yaranmış demokratik respublikanın bütün qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələri qurmaq üçün atdığı addımlara baxmayaraq, İran bilirdi ki, AXC əvvəl axır Cənubi Azərbaycan üzərində təsirə malik olacaqdı (19). Əslində, elə Cümhuriyyətin liderləri də Türkçü idi və İran Azərbaycanı ilə əlaqələr qurmaq üçün yollar axtarırdı. M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ilin İyulunda İstanbulda olarkən yazırdı:

Mən burada İran azərbaycanlıları ilə görüşdüm. Onlar mənim köhnə dostlarımdı. Mən onların Azərbaycanın müstəqilliyi üçün olan gizli sevgilərini və ehtiraslarını gördüm…Onların çoxu İranla bağlı ümidlırini itirib və burada özlərinin Türkçülük və Azərbaycançılıq üzərinə qurulmuş cəmiyyətləri var. Onlar elə bilir biz onları unuduruq (20).

İran “Azərbaycan” adı ilə bağlı çox narahat idi və İranın İstanbuldakı konsulu açıq olaraq bildirirdi ki, İran Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini “Azərbaycan” adı altında tanımayacaq (21). İranlılara görə bütün azərbaycanlılar iranlıydılar və Şimal da İran hakimiyyəti altında birləşdirilməlidir. Nəticədə, 1919-cu ildə İran bir neçə Şimal şəhərləri üzərinə iddia qaldırdı. Bir müddət sonra onlar Azərbaycan və İranın birləşdirilməsini təklif etdilər. Azərbaycan 1920-ci ildə Paris konfransında tanındı amma müstəqillik çox az davam etdi. Rusiya qoşunlarının müdaxiləsi ilə Şimal və Cənub arasındakı yaxın əlaqələr gedərək azaldı. İki Azərbaycan artıq yalnız sərhədlərlə deyil, həm də ideologiyalarla da bölünmüşdü.

Maraqlısı budur ki, Sovet işğalı uzun müddətdə azərbaycanlıların düşüncələrində müsbət rol oynadı (22). Şimali Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin möhkəmləşdirilməsi, bütün kadrların yerliləşdirilməsi, ana dilində təhsilin yayılması, Azərbaycanın mədəni institutlarının inkişafı, cəmiyyətin sekulyarlaşdırılması Türkiyə və Türkistandakı türklərlə birləşdirmə məqsədi olan türk milli kimliyi yerində, azərbaycanlıları  xarakterik azərbaycanlı kimliyi yaratdı. Pan-islamist və pan-türkist hərəkatlar Moskva üçün başağrısı idi, lakin “Vahid Azərbaycan” ideyası bu problemləri zərərsizləşdirilmək üçün yaxşı bir vasitə olaraq görüldü.

Sovet siyasətinə tam əks olaraq, Cənubda İran zorla assimilasiya siyasəti yeridirdi. Onlara görə, azərbaycanlı “seperatçılar” Sovetlərə Şimali İranı işğal üçün istifadə edəcəyi bir silah idi. Bu cür potensial təhlükənin qarşısını almaq üçün Azərbaycan dili məktəblərdən və qəzetlərdən qadağa edildi və Cənubi Azərbaycanlılar arasında yeni yaranan azərbaycanlı milli kimliyi fenomeni Şiə-fars kimliyi ilə dəyişdirilmək üçün qarşısı alındı (23). Dahası, Paniranizm İran dövlətinin ən önəmli təməl daşlarından birinə çevrildi (24).

            2-ci dünya müharibəsi və Sovet-İran münasibətlərində Cənubi Azərbaycan mövzusu

            2-ci dünya müharibəsinə qədər Sovetlərin İran Azərbaycanına qarşı münasibətləri 1921-ci ildə Rza Şahla imzalanan “dostluq və qarşılıqlı işbirliyi” müqaviləsi əsasında daha çox mühafizəkar və genişləməçi olamayan bir mövqedə idi. Bu strategiyanın işlədilməsinin əsas səbəbi isə Stalinin Sultan Qaliyevizmlə mübarizə apardığı bir dövrdə Cənubi Azərbaycanın işğalını iki Azərbaycanın birləşdirilməsi və ya bütün Türklərin birləşdirilməsi kimi milliyyətçi ideyalar yarada biləcəyinə inanması idi.

Sovetlərin bu strategiyası Qırmızı Ordunun Şimali İranı “Nasistlər İranı bizim ərazilərimizi işğal etmək üçün baza olaraq istifadə edir” bəhanəsi ilə işğal etməsi ilə sona çatdı (25). Bu dövrdən başlayaraq Sovetlər xarici siyasətində İran Azərbaycanına qarşı azərbaycan milliyyətçiliyini istifadə etməyə başladı. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, 1936-38-ci illərdə milli düşüncəli ziyalıların hamısı repressiyaya uğradığından artıq bu cür millətçi yanaşma qorxulu deyildi.

İşğal olunmuş Şimali İranda olan Sovet qoşunları əsasən azərbaycanlılardan təşkil olunmuşdu və onlar öz ailələri ilə birlikdə burada yerləşdirilmişdi (26). Daha önəmlisi, çoxlu sayda azərbaycanlı sivillər buraya təbliğat və təşviqat aparmaq üçün göndərildi. Onlar İran azərbaycanlılarının milli kimliklərini formalaşdırmaqla yanaşı, onlara sovet həyatını da təbliğ edirdilər. İranın assimilasiya siyasətinin təsirlərini yox etmək üçün ana dilində teatrlar və məktəblər quruldu, Bakıdan Azərbaycan milli tarixi haqqında nümayişlər göstərən teatr, opera, balet qrupları gətirildi (27).

1939-cu ildəki Polşa işğalından sonra Ukraniya və Belarusiyanın birləşdirilməsindən sonra Sovet azərbaycanlıları da Moskvanın köməyi ilə Azərbaycanın yenidən birləşdiriləcəyi ilə bağlı ümidlənmişdilər. “Böyük Azərbaycan” termini gündəlik söhbətlərdə çoxluqla işlənməyə başlanmışdı. Nasistlərin 1943-cü ildə Qafqaz cəbhəsindən geri çəkilməsinə baxmayaraq Qırmızı Ordu burada aktiv olaraq qalırdı (28). Eyni dövrdə, Sovet azərbaycanlılarının propaqandasıyla İranın qatı solçu Tudə partiyası Cənubi azərbaycanlı proletarlar arasında getdikcə şöhrət qazanırdı.

Cənubi Azərbaycanda Azərbaycanlı Höküməti

            1945-ci ildə İran Azərbaycanında 2 aparıcı partiya varıydı. Demokrat Partiya de fakto olaraq regiona nəzarət edirdi. İran rəsmiləri bunu qəbul etməyə könülsüz olsalar da, rəsmi Tehranın bölgədə heç bir gücü yox idi. Bölgəni yenidən ələ keçirməklə bağlı Tehranın etdiyi bütün cəhdlər boşa çıxmışdı və İranın Baş Qərargah Hərbi Rəisi də bundan sonrakı hücumların İran əsgərləri və hərbi işçiləri arasında mənəvi düşkünlüyə səbəb olacağından qorxurdu (29). Hərbi müdaxilələr nəticə vermədikdə rəsmi görüşlər başladı. Demokrat Partiyanın istəyi İran ərazisində avtonomiya idi, lakin İran rəsmiləri bunun ölkə konstitusiyasına zidd olduğunda israrlı idilər. Demokratlar tez-tez iki Azərbaycanın da birləşməli olduğunu vurğulayırdı və bu cür birləşmənin onların əsas hədəfi olduğunu bildirirdilər (30). Azərbaycan Milli Assembleyasının birinci sessiyası Təbrizdə açıldı və prezident seçildi. Böyük əksəriyyət Azərbaycanın avtonom region olduğunu bildirəcək Xarici İşlər Nazirliyinin yaranmasına qarşı çıxdı (31). Beləliklə “Vahid Azərbaycan” xəyalı bitdi və Azərbaycan İranın bir hissəsi olmağa davam etdi. Lakin, Sovet rejimi tərəfindən dəstəklənən İran Azərbaycanındakı yeni rejim “Vahid Azərbaycan” ideyasını İranda kommunizmin yayılması üçün önəmli sayırdı.

Cənubi Azərbaycan ziyalıları xüsusilə milli quruculuq üzərində çalışırdı. “Vahid Azərbaycan” ideyasına nail olmaq üçün ədəbiyyatçılar gələcək nəsillərin istifadə edəcəyi birləşmiş milli kimlik yaratmağa çönəm verdi. Yazıçılar isə milli düşüncə, ana vətənə, ana dilinə sevgin, Azərbaycanın şanlı keçmişi və qəhrəmanları haqqında əsərlər yaradırdılar. Ancaq, 1946-cı illərin ortalarına doğru qərbdən gələn siyasi təzyiqlər nəticəsində Qırmızı Ordu Cənubi Azərbaycandan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı (32). Onların çəkilməsi ilə cənubda qurulmuş dövlət yalnız bir neçə ay tab gətirə bildi.

Pan-Azərbaycanizm

            Qırmızı Ordunun geri çəkilməsi ilə Sovetlər İranda iki fərqli lakin bir biri ilə əlaqəli siyasət izlədi: dövlət səviyyəsində Şahla olan dostluq əlaqələrini qorudu və KQB işçilərinin köməyi ilə gizli olaraq İrandakı solçu hərəkatları dəstəklədi. Moskva Pan-Azərbaycanist düşüncəni təbliğ etmək üçün Azərbaycan milliyyətçiliyini rəfə qaldırsa da, lokal olaraq Azərbaycan SSRİdə “Vahid Azərbaycan” ideyasının manifestini qəbul edirdi (33).

Cənubda dövlətin süqutundan sonra Azərbaycan dilinin qadağan edilməsi və İranlaşdırılmanın yeni mərhələsinin başlaması ilə əlaqədar olaraq Sovet Azərbaycanı ilə qardaşlıq və birlik düşüncələri daha da gücləndi. Cənubdan Şimala qaçmış siyasi aktivistlər əsasən Yazıçılar Birliyi kimi qurumlarda çox yaxşı qarşılanırdı. Mühacirlər sayəsində “Vahid Azərbaycan” ideyası Bakı ziyalıları arasında da gedərək böyüyürdü və nəticə olaraq “Birləşmə” pan-Azərbaycanist düşüncəsinin əsas hədəfi halına gəlmişdi.

Mühacirlər burada müxtəlif əsərlər yazırdılar. Cənubi Azərbaycanın milli müstəqilliyi haqqında yazılan bu əsərlərdən Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün” və Məhəmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsərləri rus dilinə tərcümə edildi və rəsmilərin də icazəsi ilə “Cənub sualı” bütün sovetlərin diqqətinə çatdırıldı. “Gələcək gün” əsəri 1951ci ildə “Lenin” mükafatı aldı və sovet ziyalıları tərəfindən fars şovinistlərinə qarşı Azərbaycan milli kimliyinin, mədəniyyətinin və dilinin qoruyucusu kimi təqdim edildi (34).

30 il boyunca “Cənubi Azərbaycan sualı” akademik və ziyalı çevrələrdə debat mövzusu oldu. Sovet Azərbaycanı ziyalıları İran tarixçilərinin “azərbaycanlılar əslində farslar olub ancaq monqol işğalları nəticəsində türkləşiblər” tezisinə qarşı fikir savaşı apardılar (35). Cavab olaraq, onlar Azərbaycan türklərinin məcburi farslaşmaya məcbur qaldığını irəli sürdülər. Onlar həmçinin Azərbaycanın Rusiya İran mübarizəsi nəticəsində ayrıldığını da mübahisə edirdilər (36). Azərbaycan tarixçiləri öz yazılarında İranı altda etnik problemlərin olduğu multietnik bir kraqllıq kimi göstərir və “qanayan Türkmənçay yarası”, “İranın zülmündən azad olma”, “İranın mərkəzi despotizmi” kimi ifadələr istifadə etməyə başladılar. Həm cənub, həm Şimal üçün önəmli olan Şah İsmayıl Xətai, Qubalı Fətəli Xan, Səttar Xan kimi tarixi şəxslərin təbliği də bu dövrdə başlandı (37).

1979-cu ildən sonrakı dövrlər

            1979-cu ildə Şahın taxtdan endirilməsi ilə Moskva, Tehran və Azərbaycan üçlüyü arasındakı əlaqələr tamamilə fərqli bir hal aldı. Sovet siyasətçiləri ruhanilər tərəfindən idarə edilən İranı gələcəkdə etnik və sosial faktorlarla idarə etməyə keçid dövrü kimi görürdülər (38). Bu prosesi sürətləndirmək üçün Moskva sosialist ideyaları yaymaq üçün “milliyyətçilik kartını” oynadı. Şahın devrildiyi il Bakı radiosunda İrandakı kütlələri arasında milli şüuru artırmaq üçün milliyyətçi verilişlərin sayı artırıldı. Əlavə olaraq, Sovet Azərbaycanı Təhsil Nazirliyi jurnalizm və digər fakültələrə “Cənub sualı” ilə bağlı dərslər əlavə edildi (39).

Bu dövrdə İranda isə İslam dövləti Azərbaycan dilinə qoyulan qadağanı qaldırdı və bununla da türklərin çoxluqla yaşadığı Ərdəbil, Təbriz və Tehran kimi şəhərlərdə Azərbaycan dilində olan qəzetlər və kitablar ortaya çıxmağa başladı. Bu yayımların əksəriyyəti Cənubi Azərbaycana İran ərazisində avtonomiya tələb edirdi. Bu vəziyyəti daha da kəskinləşdirmək üçün Sovetlər Cənubdakı siyasi aktivistlərə siyasi və maddi yardım edirdilər. Bu cür gedişlər əsasən Sovet Azərbaycanının yüksək rütbəli şəxslərindən gəlirdi. Heydər Əliyev bir çıxışında Sovet Azərbaycanı yazıçılarına açıq şəkildə belə müraciət edirdi: “Cənubi Azərbaycanla olan ədəbi bağlarınızı gücləndirin və mədəni sektorda olan bütün əlaqələrinizi genişləndirin”. O həmçinin xarici diplomatlara Azərbaycanın birləşməsi üçün cənublu qardaşlara kömək etməyin vacib olduğunu da demişdi (40). Bu dövrün əsas xüsusiyyəti əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq artıq “Cənub sualı” yalnız ziyalı çevrələrlə sərhədlənmirdi. Şimaldan öz torpaqlarına qarşı təhlükəni görən İslam dövləti bir daha azərbaycanlılara qarşı təzyiq siyasətinə geri döndü və bəzi Moskva tərəfindən maaliyyələşdirildiyi düşünülən qəzetləri bağladı. Bu hərəkətlər əsasən anti-azərbaycanlı olmaqdan çox anti-sovet hərəkətlər olaraq dəyərləndirilirdi (41).

Mənbələr:

1. Nesib Nesibli, ‘Azerbaycan’ın Milli Kimlik Sorunu’ (Azerbaijan’s National Identity Problem), Avrasya Dosyası, Vol. 7, No. 1 (Spring 2001), p. 142.
2. Nazile Abbasli, Azerbaycan O¨zgu¨rlu¨k Mu¨cadelesi (The Freedom Struggle of Azerbaijan) (I˙stanbul: Beyaz Balina, 2001), pp. 178–81.
3. For the details of Turkish–Soviet relations in World War II, see: Tu¨rkkaya Atao¨v, Turkish Foreign Policy, 1939–1945 (Ankara: SBF, 1965); Selim Deringil, Turkish Foreign Policy during the Second World War (Cambridge: Cambridge University Press, 1989); Edward Weisband, I ˙kinci Du¨nya Savas¸ı’nda I˙no¨nu¨’nu¨n Dıs¸ Politikası (Inonu’s Foreign Policy in the Second World War) (I˙stanbul: Milliyet, 1974); Tu¨rkiye Dıs¸ Politikasında 50 Yıl, I˙kinci Du¨nya Savası Yılları, 1919–1946 (50 Years in Turkish Foreign Policy, The Second World War Years, 1919–1946) (Ankara: Dıs¸is¸leri, 1973); Baskın Oran, Tu¨rkiye’nin Kuzeydeki Koms¸u Sorunu Nedir? Tu¨rkSovyet I˙lis¸kileri, 1939–1970 (What is Turkey’s Northern Neighbour Problem? Turkish–Soviet Relations, 1939–1970) (Ankara: Sevinc¸, 1970).
4. For the Armenian allegations see S¸ enol Kantarcı et al., Ermeni Sorunu (The Armenian Issue) (Ankara: Yo¨k Teimk, 2003).
5. Su¨leyman Seydi, ‘The Armenian Question in the Early Cold War: Repatriation Scheme’, Review of Armenian Studies, Vol. 1, No. 3 (2003), pp. 44–5.
6. Canasia and N. Berdzenisvili, ‘Tu¨rkiye’den Haklı I˙stemlerimiz’, Tarih ve Toplum, Vol. 29, No. 164 (Oct. 1997), pp. 25–52.
7. In fact the primary beneficiaries of oil-centered economic developments were Russians and Armenians. Azerbaijanis mostly worked as workers in the oil industry. Nevertheless, the dramatic rate of development inevitably changed Azerbaijani social, cultural and political life and contributed to forming modern Azerbaijani national identity.
8. It has been estimated that the number of laborers emigrating from the South between 1880–90 was approximately 100,000. See David Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, the Use of Nationalism for Political Penetration (Boulder, CO: Westview Press, 1987), p. 14 .
9. Swietochowski, ‘Azerbaijan’s Triangular Relationship: The Land Between Russia, Turkey and Iran’, in A. Banuazizi and M. Weiner, The New Geopolitics of Central Asia and its Borderlands (London: I.B.Tauris, 1994), p. 119.
10. Hasan Javadi, ‘Mir Jalal: The Life and Works’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 1, No. 3 (1998), p. 67.
11. The movement advocated the idea of Turkic solidarity, particularly between the Azerbaijani Turks and the Ottomans.
12. Wimbush, ‘Divided Azerbaijan: Nation-Building, Assimilation and Mobilisation Between Three States’, in William O. McCagg and Brian D. Silver, Soviet Asian Ethnic Frontiers (New York: Pergamon Press, 1979), p. 65.
13. Wimbush, ‘Divided Azerbaijan’, p. 62.
14. For more detailed information on pan-Turkism and its variants, see Jacob M. Landau, PanTurkism, From Irredentism to Cooperation (London: C. Hurst & Co., 1997); Sina Aks¸in, Jo¨n Turkler, I˙ttihat ve Terakki (The Jon Turks and the CUP) (Ankara: I˙mge, 2001); Kazım Karabekir, I ˙ttihat ve Terakki Cemiyeti (CUP) (I˙stanbul: Emre, n.d.); Charles D. Haley, Son Savasc¸ı Enver Pas¸a (Enver Pasha, The Last Warrior) (I˙stanbul: Fener, 2001).
15. Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press, 1995), p. 46.
16. Hasan Javadi, ‘Mir Jalal’, p. 67.
17. For the details, see Nasır Yu¨ceer, Birinci Du¨nya Savas¸ı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dag˘ıstan Harekatı (The Azerbaijan and Daghistan Operations of the Ottoman Army in the First World War) (Ankara: Genelkurmay, 2002).
18. Turaj Atabaki, ‘Narrating the Nation: A Study on Recasting Identity in Azerbaijan’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 2, No. 2 (1999), pp. 79–99.
19. Nassibli, ‘Azerbaijan–Iranian Relations’, p. 6.
20. Cited in ibid., p. 6.
21. , p. 6.
22. Another factor that contributed to the growth of Azerbaijani nationalism were the Armenian attacks. Those of spring 1918 were in particular considered as a national disaster (even a genocide) by Azerbaijanis. For details, see Camil Hasanlı, ‘Spring 1918: Armenian Terrorism and the Turko-Moslem Genocide in Azerbaijan’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 1, No. 4 (1998), pp. 157–64.
23. Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 28.
24. Nassibli, ‘Azerbaijan–Iranian Relations’, p. 9.
25. Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 30.
26. Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 137.
27. Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 32–3
28. Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 138.
29. Jamil Hasanlı, ‘South Azerbaijan, 1945: A Turning Point in History – Azer 21’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 2, No. 2 (1999), p. 59.
30. , p. 68.
31. , p. 69
32. Another reason for the withdrawal of the Red Army from the territory was the changing strategy of the USSR in the post-war period. Following the war, Moscow gave priority to Eastern Europe.
33. Swietochowski, ‘Islam and the Growth of National Identity’, pp. 55–6.
34. Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 42–4.
35. Nissman, ‘The Origin and Development of the Literature of ‘‘Longing’’’, p. 204.
36. For a detailed discussion on the issue, see S.T. Hunter, The Transcaucasus in Transition, NationBuilding and Conflict (Washington, DC: CSIS, 1994), pp. 61–2.
37. Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 169.
38. Swietochowski, ‘Azerbaijan: Between Ethnic Conflict and Irredentism’, Armenian Review, Vol. 43, No. 2–3 (Summer/Autumn 1990), p. 41.
39. Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 46–7.
40. Swietochowski, ‘Azerbaijan’s Triangular Relationship’, p. 123
41. Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 60.